80

Henryk Kasza

7)    W zbiornikach często występuje denny lub nawet kilkupoziomowy odpływ wody -stwarza to możliwość pewnego wpływania na warunki środowiskowe panujące w zbiorniku i wyzbywania się niekorzystnych cech wody, jak np. odprowadzanie przydennych wód o obniżonej temperaturze, posiadających podwyższone stężenia produktów rozkładu zdeponowanej na dnie materii organicznej czy teZ ubogich w tlen.

8)    Jeziora i zbiorniki różnią się również tym. że w tych ostatnich stratyfikacja termiczna nie formuje się (szczególnie w tych płytkich i przepływowych) lub też wykształca się mniej wyraźnie niż w jeziorach i jest ..rozmywana” przez dopływające wody rzeczne oraz przez odpływające wody upustem dennym i na potrzeby ^poboru" (patrz rozdz. 3.1.1 i 3.1.3).

9)    Różne typy obiegu materii. Wyróżnia się dwa typy obiegu materii: zamknięty, który jest charakterystyczny dla wód stojących i otwarty - typowy dla wód płynących. Przemianę materii jezior nicprzepływowych (nic zasilanych rzeką) moZemy opisać jako formę zamkniętego koła. w którym 3 typy procesów (produkcja materii organicznej, konsumpcja i destrukcja) następują w sposób ciągły po sobie W wyniku procesów rozkładu przywracane zostają do obiegu substancje mineralne, które ponownie są wykorzystane przez producentów, a więc materia krąży w obrębie ekosystemu jeziornego. W sytuacji, gdy w obiegu jeziornym przeważają dwa pierwsze procesy, to dochodzi do stopniowego odkładania nadmiaru materii w osadach dennych i wypłycania jezior (niewielka część materii wynoszona jest w wyniku odłowów ryb. wylotu owadów, ewentualnego koszenia i usuwania roślinności itp ). Obieg otwarty materii w rzekach polega na przemieszczaniu się materii od źródeł do morza, z tym źe jest ona okresowo zatrzymywana w osadach (w miejscach zastoiskowych rzeki czy o wolnym nurcie) lub w organizmach. Z czasem, wskutek działania procesów fizycznych, chemicznych i biologicznych, jest ona znów przemieszczana wraz z nurtem w dół rzeki. Ten typ obiegu można opisać w postaci spirali, w której skręty obrazują proces transportu materii allochtonicznej (dostarczonej ze zlewni i wytworzonej na miejscu) w kierunku ujścia. Wielkość i skok skrętów spirali wyrażających produkcję, konsumpcję i destrukcję zależy od szybkości przepływu wody w rzece. W zbiornikach zaporowych obieg materii częściowo przypomina charakter otwarty, tj. opisany spiralą, częściowo jeziorny (opisany kołem). Ponieważ w typowym zbiorniku wzdłuż jego głównej osi można wyróżnić strefy: rzeczną, przejściową i jeziorną, stąd też w strefie rzecznej obieg materii jest podobny do tego w rzekach, zaś w dolnych partiach zbiorników, o długim czasie retencji wody, obieg materii podobny jest do jeziornej sekwencji, tzn. jest zamknięty. Im częstsza wymiana wody (im krótszy czas retencji), tym szybsze przemieszczanie materii w dół poza zbiornik. W zbiornikach o długim czasie retencji wody przeważają procesy osadzania się materii i jej kumulacji nad jej wynoszeniem poza zbiornik (Starmach 1994).

10) Zbiorniki zaporowe ulegają o wiele szybszemu procesowi ^zasypywania” i wypełnienia misy zbiornikowej niż jeziora (zwłaszcza te nieprzepływowe), gdyż tempo ich wypłycania potęgowane jest przez nanoszoną rzeką zawiesinę.

Przedstawione powyżej różnice pomiędzy jeziorami a zbiornikami są typowe, ale nie pojawiają się we wszystkich przypadkach. Istnieją zbiorniki, w których poziom zwierciadła wody na przestrzeni roku zmienia się minimalnie, bywają też jeziora o charakterze

przepływowym, w których obserwuje się duże skoki poziomu wody. Trafiają się też jeziora z relatywnie dużymi zlewniami w stosunku do powierzchni ich lustra wody.

Omawiając różnice pomiędzy zbiornikami zaporowymi a rzekami, należy mieć na uwadze, że tc pierwsze są „odcinkami rzek o bardziej lub mniej spowolnionym przepływie” (Giziński. Falkowska 2003), oraz że im częstsza wymiana wody w zbiornikach, tym bardziej przeważają w nich warunki rzeczne.

Podstawowe cechy, różniące zbiorniki zaporowe od rzek, szczegółowo opisał Kajak (1998). Odsyłam do niniejszej lektury. Ważniejsze elementy odróżniające te dwa typy wód. niezbędne dla potrzeb niniejszego opracowania wyszczególniono poniżej.

1)    W rzekach i zbiornikach zaporowych ma miejsce nieustanny ruch wody. z tym że w zbiornikach jest on na ogół znacznie wolniejszy.

2)    W rzekach zdecydowanie dominuje poziomy ruch wody. Wynika to z siły grawitacji i spadku terenu. Ruch wody jest jednokierunkowy, zgodny ze spadkiem rzeki. W zbiornikach woda przemieszcza się w stronę od ujścia rzeki do jej odpływu (np. upustu czy miejsca czerpania). W zbiorniku mającym kształt korytowy, płynie wzdłuż zbiornika, w szeroko rozlanym - dodatkowe ruchy poziome wody wywołane są w nim przez wiatrowe falowanie. Także w dużych rzekach, w sprzyjających warunkach wiatr może wzbudzać fale, które mogą przyhamowywać szybkość płynącej wody.

3)    Szybkość przepływu wody w rzekach stopniowo maleje w miarę zmniejszania się spadku rzeki, z tym że wartkość nurtu jest wyższa przy wezbraniach niż przy niskich stanach wody. W zbiornikach zaporowych zróżnicowanie szybkości przepływu wody jest ogromne - od niemal niewykrywalnej do bardzo wyraźnej. Na ogół (w czasie lokalnych wezbrań może być inaczej) w zbiornikach superreolimnicznych tempo przepływu wody jest wyższe niż w reolimnicznych, a w tych wyższe niż w łimnicznych. Z szybkością prądu i ruchem wody powiązane są: erozja denna koryta rzecznego, abrazja brzegów rzeki, transport materiału wleczonego i zawiesiny oraz wielkość sedymentacji.

4)    Rzeka w miarę „upływu lat” przeważnie pogłębia swoje koryto, natomiast zbiornik ulega wypełnieniu materią naniesioną przez rzekę. Tempo zasypywania zbiorników i czynniki wpływające na szybkość zamulania omówiono w rozdziale 3.1 Z. Te podstawowe objawy skutków „mijającego czasu” wynikają z faktu, że w rzekach zachodzi poziomy transport materii, tj. od źródła w kierunku morza, zaś w zbiornikach zaporowych mamy do czynienia, oprócz przemieszczania materii poza zbiornik (szczególnie w okresach wysokich stanów wody), z jej sedymentacją w misie zbiornikowej. W rzekach sedymentacja jest krótkotrwała i występuje przede wszystkim w miejscach zastoiskowych i o spowolnionym prądzie. W czasie wezbrań jest ponownie uruchamiana i przesuwana zgodnie ze spadkiem w dół rzeki. Końcowym etapem transportu jest, jeśli po drodze w rzece nie ma przeszkody w postaci zbiornica (ewentualnie stopnia wochego czy progu), morze.

5)    Dopływ substancji ze zlewni, zarówno punktowy, jak i obszarowy, wywołuje momentalną zmianę koncentracji tych substancji w rzekach. Z chwilą zaprzestania wzbogacania w tc substancje ich poziom spada, gdyż w rzece napływa stale i szybko nowa woda. W zbiorniku natomiast zmiany stężeń są mniejsze z uwagi na ich rozcieńczenie w olbrzymiej objętości wód (w okolicach dopływu zmiany będą duże). Poza tym kumulują się częściowo w zbiorniku i stopniowo (w odróżnieniu od rzeki) włącza#ą się do krążenia