87

• freudyzm Zygmunt Freud

(1856-1939) - austriacki psychiatra i neurolog żydowskiego pochodzenia, twórca teorii psychoanalizy. Badając pochodzenie nerwic, stwierdził ich związek z tłumieniem naturalnych instynktów i popędów. Freud był pierwszym psychologiem, który podkreślał znaczenie okresu dzieciństwa dla kształtowania się psychiki i rozwoju człowieka. Rozprawy naukowe: Objaśnianie marzeń sennych, Psychopatologia życia codziennego, Wstęp do psychoanalizy, Kultura jako źródło cierpień.

Zygmunt Freud

Freud wyróżnił w psychice człowieka trzy warstwy: jaźń (ego), to [id] i nadjaźń (superego). Id oznaczać miało sferę popędów (w tym seksualnych)

ID (to)

EGO (jaźń) SUPEREGO (nadjaźń)

głęboko utajoną w psychice ludzkiej; ego - warstwę kierowaną myślą, uzależnioną od systemu wyznawanych wartości, superego - warstwę najwyższą, tłumiącą popędy id, nieświadomą związku z nim, despotyczną i tyrańską. Freudyzm wywarł ogromny wpływ na literaturę - głównie na powieść psychologiczną dwudziestolecia międzywojennego (np. Cudzoziemka Marii Kuncewiczowej, Granica Zofii Nałkowskiej). Teoria Freuda trafiła nawet do twórczości kabaretowej Mariana Hemara, kpiącego z mody na psychoanalizę.

Karol Jung (1875-1961)

- uczeń Zygmunta Freuda, twórca psychoanalitycznej teorii archetypów, według której indywidualna podświadomość jest wariantem historycznej podświadomości zbiorowej, opartej na głęboko utajonych pierwotnych wyobrażeniach, archetypach, odziedziczonych po poprzednich pokoleniach. Owe mity, symbole powracają w różnych czasach i miejscach. Teorie Junga znalazły odbicie w literaturze, głównie w poezji, wracającej do przeszłości, mitów i ich bogatej symboliki.

•    katastrofizm

Przeczucie schyłku cywilizacji, upadku kultury, nadchodzącej zagłady, teoria o „śmierci społeczeństwa" (Oswald Spengler, Zmierzch Zachodu).

•    behawioryzm

John Watson (1878-1958)

— teorię Iwana Pawłowa

0    odruchach warunkowych wprowadził do psychologii człowieka. Twierdził, że ludzkie czynności to nabyte i wyuczone odruchy, zdeterminowane warunkami życia

1    wychowaniem.

Najbardziej [...] reprezema-tywnym przejawem dwudziestowiecznych niepokojów i kryzysu wartości jest egzy-stencjalizm. Sformułowany przez profesorów niemieckich Martina Heideggera i Karla Jaspersa oraz filozofa i literata francuskiego Jean Paula Sartre'a genealogią swą sięga bardzo głęboko w przeszłość myśl: ludzkiej, a ziarna jego można odnaleźć już w odległej starożytności - u Sokratesa, Platona, Augustyna, a i później, w czasach już nowożytnych i najnowszych u Pascala czy Kierkegaarda.

Psychoanaliza uświadomiła człowiekowi XX stulecia życie ludzkie jako sytuację tragiczną, ponieważ życie to poddane jest ustawicznej presji dwóch potężnych mechanizmów - ciemnej siły popędów i rygorystycznej bezwzględności społecznych i obyczajowych imponderabiliów.

Artur Hutnikiewicz, Od czystej formy do literatury faktu, 1974

Marian Hemar,

Antałek o psychoanalizie

(fragment)

[...]

Śniła mi się szafa. Zwyczajnie, dla hecy,

A ten Freud tłumaczy,

Ze organ kobiecy.

Ale jak się we śnie Ten organ zobaczy,

To się pytam Freuda,

Czy to szafę znaczy?

Sztuka

Architektura

•    związek z kubizmem i nowoczesną myślą techniczną

•    powiązanie estetyki z użytecznością

•    wprowadzenie elementów ze szkła: przeszklonych sufitów, galerii, pasaży, wkomponowanych w bryłę budynku

•    materiał budowlany - stal, nikiel, chrom, cegła

Budynek Wooiwortha w Nowym Jorku autorstwo Cass'o Gilberta

Malarstwo

•    kubizm - nazwa pochodzi od łacińskiego słowa cubus - 'bryła, sześcian, kostka'; kierunek w malarstwie, rozwijający się od 1 907 roku; cechy: geometryzacja, odrzucenie perspektywy, synteza, analiza struktury przedmiotu, symultanizm, technika kolażu, zacieranie czytelności obrazu, zniekształcanie proporcji, monochromatyzm, myślenie abstrakcyjne, upraszczanie form; przedstawiciele: Pablo Picasso, Georges Braąue

•    dadaizm - kierunek w malarstwie w latach 1915-1922; cechy: zerwanie z tradycją i racjonalizmem, antyestetyzm, technika kolażu, fotomontażu, wykorzystywanie codziennych przedmiotów jako tworzywa sztuki, absurdalny humor, spontaniczność; przedstawiciele: Hans Arp, Max Ernst, Kurt Schwitters

•    formizm - awangardowy kierunek w sztuce polskiej; cechy: wyeliminowanie mimety-zmu (odtwórczego odwzorowywania rzeczywistości), skoncentrowanie się na formie, zrytmizowanie, brak iluzorycznej perspektywy, posługiwanie się kontrastem (np. umieszczanie form zaokrąglonych obok ostrych, geometrycznych), elementy kubi-zmu, dynamizm; przedstawiciele: Andrzej i Zbigniew Pronaszko, Tytus Czyżewski, Witkacy, Leon Chwistek, rzeźbiarz August Zamoyski

W rpTTTV\7

c

E

\

i

Rzeźba

•    geometryczna

•    afiguratywna @ „wyzwolona" z formy ® cechuje ją deformacja

•    zerwanie z proporcjami ® odejście od estetyki klasycznej

Przedstawiciele: August Zamoyski, Xawery Dunikowski, Jacąues Lipchitz

Przykłady: Xawery Dunikowski, Brzemienna II; Jacąues Lipchitz, Akt z gitarą

Xawery Dunikowski, rzeźba z cyklu:

Kobieta brzemienna (1906)