8 (1713)

nieobecności troskliwego dorosłego, może rozwinąć trwałe poczucie nieufności, braku bezpieczeństwa i lęk. Takie dziecko nie będzie przygotowane do drugiego stadium, w którym wymaga się od niego przedsiębiorczości.

Wraz z rozwojem chodzenia i rozwojem mowy następuje ekspansja dziecięcej eksploracji i manipulacji przedmiotami (a czasami ludźmi). Z tymi działaniami powinno nadejść poczucie autonomii oraz poczucie bycia osobą zdolną i wartościową. Daleko idące restrykcje lub krytycyzm w drugim stadium mogą prowadzić do zwątpienia w siebie, wymagania zaś wykraczające poza możliwości dziecka, jak zbyt wczesny lub zbyt surowy trening czystości mogą zniechęcić jednostkę do wytrwałości w wykonywaniu nowych zadań. Mogą też prowadzić do gwałtownych scen konfrontacji zrywających bliską, wspierającą relację rodzic-dziecko, która jest potrzebna, by zachęcić dziecko do zaakceptowania ryzyka i sprostania nowym wyzwaniom. Dwulatek, który upiera się przy wykonaniu pewnego działania lub domaga się prawa wykonania czegoś bez pomocy, działa z potrzeby potwierdzenia własnej autonomii i skuteczności. Pod koniec okresu przedszkolnego dziecko, które wykształciło podstawowe poczucie ufności najpierw wobec najbliższego otoczenia a potem wobec samego siebie, staje się osobą, potrafiącą inicjować działania zarówno motoryczne, jak i intelektualne. Sposób, w jaki rodzice reagują na samodzielne działania dziecka może albo stymulować poczucie wolności i pewności siebie potrzebne w następnym stadium, albo wytwarzać poczucie winy i bycia nieważnym intruzem w świerie dorosłych.

W latach szkoły podstawowej dziecko, które pozytywnie rozwiązało kryzysy poprzednich stadiów, jest gotowe do wykroczenia poza przypadkowe eksplorowanie i sprawdzanie świata ku systematycznemu rozwojowi kompetencji. Szkoła i sport oferują arenę, na której można uczyć się intelektualnych i motorycznych sprawności, a interakcje z rówieśnikami umożliwiają rozwój umiejętności społecznych. Inne możliwości rozwijane są poprzez specjalne lekcje, zorganizowane działania grupowe oraz wytrwałość w realizacji indywidualnych zainteresowań. Uwieńczone powodzeniem wysiłki w tym zakresie przynoszą poczucie kompetencji. Jednakże niektórzy młodzi ludzie stają się raczej obserwatorami niż wykonawcami lub doświadczają wystarczających niepowodzeń, aby wytworzyć poczucie niższości, czyniące ich niezdolnymi do spełnienia wymagań następnych etapów życia. Teoria Erik-sona została powszechnie zaakceptowana, ponieważ dotyczy życia ludzkiego w całości, ujmując w perspektywie zarówno zmiany, jak i ogólną ciągłość. Pierwsze cztery stadia są częścią uspołecznienia dziecka; ostatnie cztery stanowią kamienie milowe w dalszym uspołecznieniu dorosłego. Zajmiemy się nimi w następnym rozdziale, próbując zrozumieć istotne siły kształtujące rozwój człowieka w adolescencji, dorosłości i starości.

łowne zagadnienia

Początek cyklu życiowego

Psychologowie rozwojowi badają ludzki rozwój w ciągu całego cyklu życiowego. Rozwój fizyczny i umysłowy zależy zarówno od czynników genetycznych, jak i środowiskowych. Kontrowersja dziedziczenie-środowisko jest trwającą od dawna debatą nad tym, czy dziedziczność, czy też środowisko odgrywa ważniejszą rolę w ludzkim rozwoju. Istnieją dwa podstawowe podejścia w teorii rozwoju: pierwsze akcentuje ciągłość, drugie nieciągłość rozwoju. Wiele aspektów rozwoju zależy od pojawienia się odpowiedniej stymulacji w optymalnym czasie.

Przyswajanie języka

Dzieci są bardzo sprawne w uczeniu się języka. Niektórzy badacze uważają, że posiadamy wrodzony mechanizm przyswajania języka. Kultura i interakcje z rodzicami stanowią istotną część procesu przyswajania języka. Uczenie się słów przebiega od przedsłownego gaworzenia, poprzez stadium jednowyrazowe, stadium dwuwyra-zowe do formułowania krótkich zdań. Rozwój mowy jest ściśle związany z rozwojem poznawczym.

Rozwój poznawczy

Kluczowe idee Piageta dotyczące rozwoju poznawczego obejmują rozwój schematów, procesy asymilacji i ako-modacji oraz czterostadiałną teorię nieciągłego rozwoju poznawczego. Te cztery stadia to: stadium sensoryczno--motoryczne, przedoperacyjne, operacji konkretnych i operacji formalnych. Wiele koncepcji- Piageta jest obecnie kwestionowanych przy wykorzystaniu nowoczesnych

186 Rozdział 5 Rozwijające się dziecko

metod badawczych. Wciąż jednak odgrywają one kluczową rolę w naszym rozumieniu rozwoju poznawczego.

Rozwój społeczny i emocjonalny

Uspołecznienie jest procesem, poprzez który przyswajamy sobie normy, wartości, sprawności, postawy i motywy zgodnie z tym, co uważane jest za pożądane w naszym społeczeństwie. Uspołecznienie zaczyna się od przywiązania niemowlęcia do jego opiekuna. Niepowodzenie w rozwoju więzi prowadzi do wieiu problemów fizycznych i psychicznych. Płeć psychiczna jest zjawiskiem psychologicznym dotyczącym zróżnicowania zachowań i postaw mężczyzn i kobiet. Uspołecznienie w zakresie płci dokonuje się od urodzenia. Wiele źródeł socjalizacji wzmacnia stereotypy płci. Erikson twierdził, że uspołecznienie dokonuje się w serii stadiów rozwoju psychospołecznego od niemowlęctwa po starość

odstawowe terminy

akomodacja (accomodation)

amerykański język migowy (America! Sign Language, ASL)

asymilacja (assimilation)

badania normatywne (normative investigations)

centracj a (centration)

chromosom (c/iromosome)

czynnik konstytucjonalny (constitutiona! factor)

dojrzewanie (maturation)

dyshabituacja (dishabituation)

dysleksja rozwojowa (developmental dys!exia)

egocentryzm (egocentrism)

fonem (phoneme)

gen (gene)

habituacja (habituation) komórka rozrodcza (germ ceJJ)

kontrowersja dziedziczenie-środowisko (nature-nurture controversy)

mechanizm przyswajania języka (Language Acąuisition Device, LAD)

mowa matczyna (motherese)

nadmierna regularyzacja (overregularizatiun)

okres krytyczny (critical period)

płeć (sex)

płeć psychiczna (gender)

pocieszenie przez dotyk (contact comfort)

pojęcie stałości (conservation)

poiigenetyczny (poiygenic)

przywiązanie (attachment)

psychologia rozwojowa (developmental psychoiogy)

rola płci (gender role)

rozwój poznawczy (cognitive development) schemat (scheme)

skarlenie psychospołeczne (psychosociai dwarfism)

stadia rozwojowe (deveiopmental stages)

stadia rozwoju psychospołecznego (psychosociai stages)

stałość obiektu (object permanence)

strategia porównań podłużnych (longitudinal design)

strategia porównań poprzecznych (cross-sectionai design)

strategia porównań sekwencyjnych (seąuentiai design)

tożsamość płciowa (gender identity)

uspołecznienie (socialization)

wdrukowanie (imprinting)

wiek chronologiczny (chronoiogical age)

wiek rozwojowy fdevelopmental age)

jjutorzy ważniejszych prac

Ainsworth Mary Baillargeon Renee Blass Elliot Błock Jeanne Bowlbyjohn Chomsky Noam

Erikson Erik Fantz Robert Femaid Annę Harlow Harry Itard Jean Marie Kagan Jerome

Locke John Maccoby Eleanor Piagetjean

Rousseau Jean Jacąues Su om i Steven

187

Podsumowanie rozdziału