90

iteratur

HISTORIA LITERATURY

Y

Cechy kompozycji i stylu:

•    powieść-rzeka, zwana też sagą rodzinną

•    narracja oparta na mowie pozornie zależnej

•    styl prosty, a zarazem mistrzowsko łączący mowę codzienną bohaterów z komentarzem narratora przepełnionym głębokimi refleksjami

•    częste stosowanie aforyzmów

•    realizm szczegółów w opisie świata przedstawionego

Kontynuacje i nawiązania

•    w filmie:

Jerzy Antczak, Noce i dnie (1975)

•    do wykorzystania w prezentacjach dotyczących: motywu domu, miłości, małżeństwa, wsi, natury

Kadr z filmu Noce i dnie

Witold Gombrowicz, Ferdydurke

Groteskowa powieść Witolda Gombrowicza, o dziwacznym tytule i zaskakującym zakończeniu: „Koniec i bomba, a kto czytał ten trąba", opublikowana została w 1937 roku. Jej bohaterem jest Józio, trzydziestolatek, który na skutek intrygi „belfra" Pimki trafia z powrotem w lata gimnazjalne i zostaje poddany procesowi wychowania i edukacji, zabijającemu „wszelką myśl własną".

Józio przeżywa przygody w mieszczańskim, „postępowym" domu Młodziaków i po intrydze, która doprowadza do obyczajowego skandalu, ucieka z kolegą Miętusem na wieś, do dworku wujostwa Hurleckich. Awantury Miętusa i Józia, przygody z parobkiem i flirt Józia z Zosią burzą ustalony, wielowiekowy ład dworku. Powieść kończy się ucieczką Józia i Zosi i popadnięciem bohatera w kolejną „formę".

Gombrowicz wprowadza w powieści pojęcia: formy - czyli konwencji i schematów, którym ulega człowiek, gęby - doprawianej człowiekowi przez otoczenie oraz upupienia - czyli popadnięcia w niedojrzałość.

•    do wykorzystania w prezentacjach dotyczących: obrazu szkoły, motywu domu/dworku, rodziny, groteski jako kategorii estetycznej

Cechy dramatu:

•    groteska

•    karykaturalizm

•    mizoginizm

•    cynizm

•    katastrofizm

•    prowokacyjność

Stanisław Ignacy Witkiewicz (Witkacy), Szewcy

Stanisław Ignacy Witkiewicz napisał Szewców w latach 1931-1934 pod wpływem rewolucji w Rosji, jak i w poczuciu nadchodzącej katastrofy - nazizmu.

Treść:

Szewcy - pod wodzą Sajetana Tempe - otępieni biedą, losem i bezmyślną pracą, chcą się wyzwolić spod despotycznej władzy prokuratora Scurvy'ego. Ze strachu przed rewolucją szewców, Scurvy organizuje pucz Dziarskich Chłopców pod wodzą Gnębona Puczymordy (ucharakteryzowanych na faszystowskie bojówki). Trwa dyktatura, uwięzieni szewcy, nie mogąc znieść bezczynności, dokonują zamc-chu stanu i na nowo pogrążają się w znienawidzonej pracy. Na ich stronę przechodź: puszysta Puczymorda. Szewcy likwidują Sajetana i aresztują Scurvy'ego, ale wkrótce sami padają ofiarą nowego przewrotu, będącego dziełem Hiper-Robociarza.

• do wykorzystania w prezentacjach dotyczących: obrazu rewolucji, przemiany w dramacie, groteski jako kategorii estetycznej

Ferdydurke jest nowatorska jako książka, która zupełnie inaczej niż dotychczas rozwiązuje problem opisywania rzeczywistości i konstruowania postaci bohaterów. Nie jest realistyczna na sposób znany nam z przeszłości, to znaczy nie stara się stworzyć iluzji prawdziwości poszczególnych sytuacji, fabularnych zdarzeń, używanego języka - wszystko to jest przerysowane, zgęszczone, zdeformowane - a przecież na swój nowy sposób prawdziwe.

Jerzy Jorzębski, Zachwyca - nie zachwyca. Rozmowa Andrzeja Zawadzkiego z Jerzym Jarzębskim, [w:] Witold

Gombrowicz, Ferdydurke, 2005

Jan Lechoń, Herostrates

Herostrates otwiera pierwszy tomik poezji Jana Lechonia, zatytułowany Karmazynowy poemat. Jest to utwór programowy, związany z nastrojami tuż po odzyskaniu niepodległości, wzywający do zerwania z narodowymi mitami i tyrtejską poezją. Wyraża pragnienie życia i literatury wolnej od martyrologicznej nuty, od symboli patriotycznych przez cały wiek obecnych w naszej poezji i sztuce. Tytuł Herostrates nawiązuje do postaci szewca z Efezu, który dla zdobycia sławy podpalił świątynię bogini Artemidy. W przenośni oznacza człowieka porywającego się na narodowe świętości. Gest odcjęcia się od narodowej tradycji i mitów ma być gestem Herostratesa. W utworze odnaleźć można sporo nawiązań do symboli poezji romantycznej: „papuga wszystkich ludów w cierniowej koronie" (por. Grób Agamemnona Juliusza Słowackiego: „pawiem narodów byłaś i papugą"), postać Kilińskiego (nawiązanie do wiersza Juliusza Słowackiego Uspokojenie) oraz do literatury młodopolskiej (do dramatu Wyspiańskiego Noc listopadowa). Wiersz jest również bolesną wizją Polski okaleczonej po rozbiorach, biednej, żyjącej tylko wspomnieniem dawnej świetności: „Wspomnieniem dawnych bogactw żyjący ubogi". Ostatnia strofa wyraża rozterki i obawy poety: „Czy wszystko w pył rozkruszę, czy... Polskę obudzę". Lechoń bowiem zawsze był silnie emocjonalnie związany z tradycją, przede wszystkim romantyczną, i w końcu to romantyczne dziedzictwo w jego poezji zwyciężyło.

Czyli to będzie w Sofii, czy też w Waszyngtonie,

Od egipskich piramid do śniegów Tobolska Na tysiączne się wiorsty rozsiadła nam Polska,

Papuga wszystkich ludów - w cierniowej koronie. |

Kaleka, jak beznodzy żołnierze szpitalni,

Co będą ze łzą wieczną chodzili po świecie,

Taka wyszła nam Polska z urzędu w powiecie I taka się powlokła do robót - w kopalni.

Dziewczyna, na matczyne niepomna przestrogi, Nieprawny dóbr sukcesor, oranych przez dzieci. Robaczek świętojański, co w nocy zaświeci, Wspomnieniem dawnych bogactw żyjący ubogi.

A dzisiaj mi się w zimnym powiewie jesieni,

W szeleście rdzawych liści, lecących z kasztanów, Wydała kościotrupem spod wszystkich kurhanów, Co czeka trwożny chwili, gdy ciało odmieni.

nawiązanie do Grobu Agamemnona Juliusza Słowackiego i idei mesjanizmu

sytuacja Polski

piosenka Konrada z III części Dziadów Adama Mickiewicza