95 (114)

8. Miękkie spółgłoski tylnojęzykowe

Po prasłowiańskim zmiękczeniu k, g, % na Ó, 6 i potem k, g na c', f' przed samogłoskami szeregu przedniego, pozostały tylko k, g, x przed samogłoskami szeregu tylnego: o, o, ą, u, także przed t_t f| r, f. W polskim języku samogłoska y przesunęła artykulację ku przodowi w pobliże i; mocny a rozwinął się w e, l rozwinęło się w et, zaś e powstało ze ściągnięcia końcowego -oje. Wskutek tego tylnojęzykowe spółgłoski k, g, % znalazły się ponownie przed samogłoskami przednimi e, yⁱ. W języku literackim połączenia głoski szczelinowej %e, %y nie uległy zmianie, natomiast połączenia zwartych ke, ky, ge, gy zmiękczyły się na te, TH, ge, gi. Na przykład ciche, Chełm, chełpić się, muchy, chylić, ale kiedy, kieł, kiepski, kipieć, gierka *gra’, giez, nogi, ginąć. Z pisowni zabytków można przypuszczać, że jeszcze w XIV wieku połączenia ke, ky, ge, gy były twarde, dopiero w XV wieku zmiękczyły się i potem w drukach już są znaczone jako miękkie kie, ki, gie, gi.

W niektórych dialektach mazowieckich bywa jednak inaczej: albo utrzymują się zawsze twarde k, g, y\ kędy, kepsky, gez, nogy, jak Chełm, schylić, albo się miękczą, nawet przed ę, np. kiepski, giez, nogi, również kiempa, kiendy, kięs, rękie, gięsty, gięśi. Podobnie miękczy się k, g, % w dialekcie kresowym wschodnim i często w kresowym zachodnim, więc też: chiba, Chiełm, cichie, muchi. Zmiękczanie He, Ui, ge, gi na Kaszubach doprowadziło do wymowy nowych głosek ć, |, np. taći, ćedy, dłuji, %ipći 'gibki’. Na Mazurach niekiedy miękczy się U, g nawet przed jasnym a, np. taka matka, droga.

W języku literackim istnieje obecnie miękkie yi przejęte z wyrazów obcych, np. Chiny, chirurg, chimera, także Hiszpan, Hindus, historia, też hiena, Hieronim, ale herb, cherubin, hymn, hydra. W XIX wieku pojawiło się w czasownikach częstotliwych: wymachiwać, wydmuchiwać, podsłuchiwać, może na wzór wykrzykiwać, wysługiwać itp.