Image (113)

114 I i (M SCOI I

Kluczowe tezy

•    Po 1945 roku poszczególne europejskie mocarstwa kolonialne różnił stosunek do dekolonizacji, Brytyjczycy zdecydowali się na rezygnację z Imperium, Francuzi - na częściowe zachowanie go, a Portugalczycy - na zachowanie w całości.

•    Metropolie przyjęły różną postawę wobec kolonii w poszczególnych regionach czy krajach; np. Wielka Brytania opuściła tereny azjatyckie znacznie szybciej niż afrykańskie.

•    W wielu wypadkach proces dekolonizacji przebiegał stosunkowo spokojnie, czasem jednak - jak w Algierii, Angoli czy na Malajach - prowadził do wojen typu rewolucyjnego, których skala i gwałtowność zależały od postaw władzy kolonialnej i ruchów narodowowyzwoleńczych.

•    Walka terytoriów kolonialnych o niepodległość czy wyzwolenie narodowe mieszała się z konfliktami o podłożu zimnowojennym, którym towarzyszyło zaangażowanie supermocarstw i/1ub ich sojuszników (jak np. w Wietnamie),

•    Ocena skuteczności dekolonizacji zależy częściowo od przyjętej perspektywy - od tego, czy spogląda się na nią z punktu widzenia metropolii, czy ruchu niepodległościowego, czy samej ludności kraju.

Zimna wojna

Podstawowe znaczenie dla rozwoju polityki międzynarodowej po 1945 roku ma awans Stanów Zjednoczonych do rangi mocarstwa światowego. Ich konflikt ze Związkiem Radzieckim stał się jednym z kluczowych wątków w polityce światowej, wpływającym jeśli nic wprosi, to pośrednio - na wydarzenia we wszystkich zakątkach globu. Hi-slorycy zachodni toczyli gwałtowne i zawzięte spory o to, kto ponosił winę za załamanie się umerykuńsko-radzieckiego sojuszu z okresu II wojny światowej. Faktem równie podstawowym dla stosunków międzynarodowych tej epoki jest analogiczna do ewolucji Stanów Zjednoczonych supermocarstwowa kariera Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). Relacje, jakie łączyły to państwo z jego „sojusznikami” w Europie Środkowo-Wschodniej, z Chińską Republiką Ludową (ChRL) oraz z szeregiem ruchów rewolucyjnych i rządów w Trzecim Świecie, w ogromnym stopniu wpływały na kształt polityki światowej, a w jeszcze większym na stosunki radziecko-amerykańskie.

Wyróżnienie kolejnych etapów w relacjach Wschód-Zachód pozwala lepiej uchwycić najważniejsze cechy zimnej wojny. Sposób periodyzacji jest jednak dyskusyjny, już bowiem samo wyznaczenie początku zimnej wojny opiera się na odpowiedzi na pytanie, kto (jeśli ktokolwiek w ogóle) ponosi za nią winę. Niektórzy historycy przesuwają ten moment daleko wstecz, do rewolucji rosyjskiej w 1917 roku, na ogół jednak umieszcza się go pomiędzy rokiem 1945 a 1950, Centralnym punktem debat na temat genezy : przebiegu zimnej wojny jest kwestia., czy konflikt ten był nieuchronny, a ponadto czy był wynikiem błędów i mylnych ocen przywódców politycznych, czy też stanowe/,;; i odważną odpowiedzią na agresywne, wrogie zamiary Związku Radzieckiego. Pr/e/ wiele lat badania nad zimną wojną czerpały z archiwów i źródeł zachodnich, skupiając się często na działaniach i reakcjach Zachodu. Zakończenie zimnej wojny otworzyło szerzej dostęp do materiałów ukazujących szczegóły działań radzieckich i punkt widzenia Moskwy. Poniższy opis głównych etapów zimnej wojny, z których wyróżnieniem

Historia stosunków międzynarodowych w latach 1945-1990

115

pewnie nie każdy z historyków się zgodzi, ma za zadanie określić najważniejsze rysy i przemiany stosunków Wschód-Zachód po 1945 roku.

1945-1953: Początki zimnej wojny

Zimna wojna w Europie rozpoczęła się wraz z załamaniem się realizacji zasad, przyjętych na sojuszniczych konferencjach z okresu wojny - w Jałcie i w Poczdamie. Źródłem rosnących napięć między niedawnymi sojusznikami była przyszłość Niemiec, a także szeregu państw Europy Środkowej i Wschodniej - przede wszystkim Polski. Pogodzenie w tym regionie zasady samostanowienia narodów ze względami bezpieczeństwa narodowego graniczyło z cudem. Na Zachodzie narastało jednak poczucie, że ZSRR w swej polityce wobec Europy Środkowo-Wschodniej nie kieruje się uzasadnionymi historycznie względami bezpieczeństwa, lecz ekspansją motywowaną ideologicznie. W marcu 1947 roku administracja prezydenta Trumana uznała za stosowne uzasadniać program pomocy dla Grecji i Turcji za pomocą przestróg przed radzieckimi ambicjami, oświadczając, że Ameryka pragnie wesprzeć narody zagrożone ekspansją Związku Radzieckiego lub inspirowanym przezeń przewrotem. Doktryna Trumana i związana z nią polityka powstrzymywania (containment) odpowiadały rozpowszechnionemu wśród Amerykanów wizerunkowi ich państwa jako mocarstwa typowo defensywnego, a obrazu tego dopełniał przyjęty w czerwcu 1947 roku program odbudowy gospodarczej Europy (tzw. plan Marshalla), będący rzeczywistym ratunkiem dla gospodarek krajów zachodnioeuropejskich. W Europie Środkowo-Wschodniej demokratyczne ugrupowania socjalistyczne i inne siły antykomunistyczne były systematycznie zwalczane i likwidowane w miarę krzepnięcia lojalnych wobec Moskwy reżimów marksistowsko-leninowskich. Jedynym wyjątkiem była Jugosławia, gdzie marksistowski przywódca i marszałek Tito utrwalił swoją władzę, zachowując niezależność od Moskwy. Predestynowało to Jugosławię do odegrania istotnej roli w ruchu państw niezaangażowanych, grupującym kraje Trzeciego Świata.

Do pierwszej wielkiej konfrontacji zimnowojennej doszło w 1948 roku wokół Berlina, położonego w głębi radzieckiej strefy okupacyjnej. W czerwcu tego roku Stalin postanowił podporządkować sobie dawną stolicę Niemiec, odcinając miasto od drogowych i kolejowych linii komunikacyjnych. Mieszkańców i autonomię polityczną Berlina Zachodniego utrzymywał od tej chwili przy życiu most powietrzny. Trwało to do maja 1949 roku, kiedy Stalin przerwał blokadę. W tym czasie w Wielkiej Brytanii rozlokowano amerykańskie bombowce dalekiego zasięgu, podkreślając oficjalnie ich „zdolności atomowe”, choć żaden z nich nie był zaopatrzony w broń jądrową. Mobilizacja amerykańskich sił zbrojnych otworzyła drogę do zaangażowania politycznego, przypieczętowanego utworzeniem w kwietniu 1949 roku Organizacji Paktu Północnoatlantyckiego (North Atlantic Treaty Organization, NATO). Kluczowy punkt porozumienia. przewidujący, że atak na jedno z państw członkowskich będzie traktowany jak atak na cały sojusz, pozostawał w zgodzie z prawem do zbiorowej samoobrony (cottectm* sidj-dejence)., zapisanym w art. 51 Karty NZ. Rzeczywistym fundamentem sojuszu było zobowiązanie Stanów Zjednoczonych do obrony Europy Zachodniej, co de facio przekładało się na ich gotowość do użycia broni jądrowej w celu odstraszenia ewentualnej radzieckiej „agresji”. To „okrążenie polityczne” oznaczało dla Związku Radzieckiego pogłębiające się zagrożenie militarne - przede wszystkim nuklearne.