98 99 (17)

mów badawczych. W przyjętym przeze mnie we wcześniejszej wersji niniejszej pracy układzie problemów badawczych, tworzących kontinuum na osi: teoretyczność - praktyczność, wyróżniłem¹:

1.    Badania metateoretyczne, metametodologiczne - związane z namysłem nad pedagogiką, nad jej terminologią i prawidłowościami, nad sposobami budowania systemu teoretycznej wiedzy pedagogicznej, nad sposobami formowania metodologii pedagogicznych badań empirycznych ilościowych i jakościowych. Tego rodzaju badania służą samoświadomości naukowej pedagogów (elementu podstawowego przy racjonalnym rozwijaniu teoretycznej wiedzy pedagogicznej i oddziaływaniu bezpośrednim i pośrednim na sferę praktyki wychowywania, kształcenia i samokształtowania człowieka), diagnozowaniu stanu rozwoju pedagogiki, prognozowaniu i projektowaniu poszukiwań poznawczych, określaniu pogranicza pedagogiki i nauk pomocniczych dla niej.

2.    Badania teoretyczne - służące budowie teoretycznej wiedzy pedagogicznej, obejmującej dziedzinę wychowywania, kształcenia i samokształtowania człowieka w ciągu całego życia. System teoretycznej wiedzy pedagogicznej, tworzony na podstawie uogólnień wyprowadzonych w toku realizacji badań empirycznych ilościowych i jakościowych, służy opisowi i wyjaśnianiu oraz rozumieniu i interpretowaniu faktów, zjawisk i procesów pedagogicznych związanych z wymienionymi elementami poznania pedagogicznego. Wyniki tych poszukiwań naukowych dają świadectwo stanu rozwoju teoretycznego pedagogiki w porównaniu z osiągnięciami z przeszłości oraz z osiągnięciami innych nauk humanistycznych i społecznych.

Pedagodzy realizujący ten sposób postępowania przyjmują postawę skierowaną głównie na rozwijanie pedagogiki zorientowanej teoretycznie, a nie w intencji służenia praktyce, jednakże owoce ich pracy mogą być przetwarzane dla praktyki pedagogicznej przez nauczycieli, wychowawców i innych praktyków przygotowanych do twórczego wykorzystywania treści prac pedagogicznych do działań metodycznych: wychowawczych, kształcących, opiekuńczych, profilaktycznych, resocjalizacyjnych, upowszechniających kulturę i innych.

3.    Badania teoretyczno-praktyczne realizowane zarówno w celu budowania systemu teoretycznej wiedzy pedagogicznej, jak i w celu rozwiązywania problemów bieżącej praktyki wychowania, kształcenia i samokształ-towania człowieka. Podejmowane tu badania zmierzające do zdobywania wiedzy pedagogicznej są podwójnie zakorzenione w praktyce:

•    Po pierwsze, badacze na podstawie doświadczeń z obserwacji i analizy praktyki formułują problemy badawcze o znacznym stopniu ogólności. Efektem ich rozwiązywania jest odkrywanie prawidłowości pedagogicznych i formułowanie praw (stanowiących językowe odzwierciedlenie prawidłowości): deterministycznych (dotyczących związków przyczynowo-skutkowych) i korelacyjnych (dotyczących współwystępowania zmiennych), jednoznacznych i statystycznych (ujmujących związki przyczynowo-skutkowe i korelacyjne tylko z określonym prawdopodobieństwem).

•    Po drugie, badacze weryfikują lub falsyfikują konstrukty teoretyczne czy też hipotezy badawcze w konkretnej praktyce wychowawczej i dydaktycznej, przyczyniając się do rozwoju teoretycznej wiedzy pedagogicznej i dając impulsy do zmian praktyki. Pedagodzy przyjmują zatem w tych badaniach postawę skierowaną zarówno na pedagogikę teoretyczną, jak i na pedagogikę praktyczną.

4. Badania ściśle praktyczne, służące rozwiązywaniu problemów bieżącej praktyki w celu jej ulepszania zarówno w aspekcie działań innowacyjnych, jak i w aspekcie przeciwdzialań i profilaktyki w zakresie zjawisk negatywnych wychowawczo i dydaktycznie. Badania te mają zwykle zasięg lokalny, na przykład jednej szkoły, jednej dzielnicy lub jednej miejscowości, ich efekty mogą jednak służyć analizom teoretycznym, ich podejmowanie i analizowanie danych uzyskanych dzięki nim wynika z jakiejś określonej orientacji teoretycznej badaczy-pedagogów. Badacze tak postępujący przyjmują postawę skierowaną na pedagogikę zorientowaną praktycznie. Owocami ich badań są między innymi raporty i ekspertyzy przygotowywane na zamówienie administracji lokalnej i samorządowej, a także organizacji lub stowarzyszeń. Raporty i ekspertyzy (diagnozy, próby określania przyczyn i uwarunkowań faktów, zjawisk i procesów) mają podstawowe znaczenie dla podejmowania decyzji sprawczych służących rozwijaniu korzystnych tendencji (na przykład tworzeniu systemu zajęć pozaszkolnych zaspokajających zainteresowania dzieci i młodzieży), przeciwdziałaniu patologii społecznej (na przykład agresji młodzieży w osiedlach mieszkaniowych) lub profilaktyki (na przykład w zakresie niedostosowania społecznego dzieci i młodzieży w środowisku otwartym). Warto dodać, że badania praktyczne

99

1

S. Palka, Teoria pedagogiczna a praktyczne doświadczenia nauczycieli, Warszawa: WSiP 1989, s. 59-60 (rozdz. „Problemy badawcze w pedagogice").