98

208 MORFOLOGIA

(b) dodanie lub odjęcie morfemu się, np. zapiąć —> zapiąć się 'zapiąć swoje ubranie’, palić się —> palić 'powodować, że coś się pali’.

Zróżnicowanie derywatów czasownikowych z punktu widzenia ogólnych funkcji formantów zależy od typu podstaw słowotwórczych i przedstawia się następująco:

(a)    w czasownikach odczasownikowych formanty spełniają funkcję znaczeniową modyfikacyjną lub mutacyjną oraz funkcję zmiany aspektu czasownika podstawowego (funkcja czysto składniowa jest tu wykluczona); zgodnie z tym wyróżniamy:

1.    derywaty znaczeniowe modyfikacyjne, np. płakać —> popłakać,

2.    derywaty znaczeniowe mutacyjne, np. płakać —> wypłakać (cos),

3.    derywaty aspektowe, np. robić —> zrobić, podpisać -a podpisywać;

trzeba jednak zaznaczyć, że granica między tymi grupami znaczeniowymi nie jest wyraźna;

(b)    w derywatach odprzymiotnikowych i odrzeczownikowych formanty spełniają funkcję czysto składniową lub znaczeniową mutacyjną (funkcja modyfikacyjna jest tu wykluczona); zgodnie z tym wyróżniamy w czasownikach odprzymiotnikowych:

1.    derywaty składniowe, np. chory —> chorować,

2.    derywaty znaczeniowe mutacyjne, np. biały —» bielić', i podobnie czasowniki odrzeczownikowe dzielimy na:

1.    derywaty składniowe, np. poseł —> posłować,

2.    derywaty znaczeniowe mutacyjne, np. dziurki —» dziurkować.

Przegląd kategorii i typów słowotwórczych czasowników przedstawimy w powyższej kolejności, a więc rozpoczniemy od czasowników odczasownikowych, z wyeksponowaniem derywatów przedrostkowych.

5.2. Czasowniki odczasownikowe

5.2.1. Derywaty znaczeniowe modyfikacyjne

1

Formanty przedrostkowe modyfikują treść czasowników pod różnymi względami, z których najważniejsze to charakterystyka czasowa, ilościowa, przestrzenna i stopień nasilenia akcji, natomiast formanty fleksyjne modyfikują treść czasowników pod względem krotności.

A. Derywaty przedrostkowe

1.    Charakterystyka czasowa

Najliczniejszą grupę tworzą czasowniki z przedrostkiem po-, który informuje, że akcja podstawowego czasownika trwa pewien odcinek czasowy (zwykle krótki), np. po-czytać, po-śpiewać, po-marzyć itp. Inne formanty to: prze- 'trwanie akcji w określonym czasie’, np. prze-czekać (burzę), prze-żyć (rok); od- znaczy to samo z dodatkiem, że odcinek ten jest nakazany przez czynniki zewnętrzne, np. od-czekać (godzinę); do- zaznacza końcową granicę odcinka czasowego, np. do-siedzieć (do rana); za-zaznacza momenty początkowe akcji, np. za-kwitnąć, za-mieszkać.

2.    Charakterystyka ilościowa

Formant na- oznacza sumowanie porcji czynności podstawowej, np. na-luskać (orzechów), na-znosić (krzeseł); po- tworzy liczne czasowniki, które oznaczają, że czynność podstawowa dzieli się na porcje odnoszące się do wielu przedmiotów, np. po-wynosić (stoły), po-ienić (synów); formant wy- wnosi znaczenie, że czynność podstawowa obejmuje wszystkie przedmioty danego zbioru, np. wy-łapać (muchy), wy-ginąd (o rodzie).

3.    Charakterystyka przestrzenna

W grupie tej mieszczą się derywaty, których formanty przedrostkowe informują szczegółowo o sytuowaniu przestrzennym przedmiotów, powodowanym akcją podstawową względem innych przedmiotów oraz ich części. Podajemy dla przykładu:

(a)    zmiana usytuowania przestrzennego przedmiotu za pomocą akcji nazwanej podstawą, np. prze-sadzić (coś) 'posadzić coś w innym miejscu’, prze-drukować artykuł, podskoczyć 'skoczyć w górę’, pod-rzucić (coś);

(b)    umiejscowienie akcji czasownika podstawowego na różnych stronach przedmiotu z zaznaczeniem sposobu: zastawić (pokój meblami) - całą powierzchnię, po-rysować (kartkę) - częściowo, ob-rosnąć (coś lub czymś) - dookoła, na-kleić (coś na czymś).

/

. /

4.    Charakterystyka stopnia intensywności akcji podstawowej:    /

(a)    duża intensywność: u-męczyć się - bardzo, wy-grabić (cośf- dokładnie, prze-sołić (coś) - za bardzo;

(b)    mała intensywność: przy-więdnąć - trochę, pod-uczyć (kogoś) -trochę, niedo-widztić - słabo.