9

sens jeszcze dosyć elementarny, embrionalny; niemniej został już dostrzeżony, a więc pozwalał inaczej niż dotąd ujrzeć człowieka. Burzeniu jego całościowej, skończonej postaci sprzyjał także zjawiający się w menippei dialogowy stosunek człowieka do siebie (grożący rozdwojeniem jaźni). Pod tym względem nader ciekawa jest menippeja Warrona Bimarcus (czyli Markus podwójny).

Tu, jak we wszystkich menippejach Warrona, element śmiechu odzywa się bardzo mocno. Markus przyrzekł, że napisze rozprawę o tropach i figurach, ale przyrzeczenia nie spełnia. Jego sumienie - czyli Markus drugi, sobowtór - wciąż mu o tym przypomina, nie daje spokoju. Markus pierwszy usiłuje wywiązać się z obowiązku, ale nie potrafi się skupić: pasjonuje się lekturą Homera, sam zaczyna układać wiersze itd. Dialog między obydwoma Markusami, czyli między człowiekiem i jego sumieniem, przedstawia Warron w barwach komicznych, niemniej było to swego rodzaju odkryciem artystycznym, które okazało znaczny wpływ na Soliloąuia św. Augustyna. Odnotujmy przy okazji, że również (Dostojewski, wprowadzając do powieści sobowtórów, zawsze obok kolorytu tragicznego zachowuje też element komizmu (w Sobowtórze, w rozmowie Iwana Karamazowa z diabłem)^/

ę.TSardzo znamienną cechą menippei są ^epizody skandalów, ekscentrycznych zachowań, niestosownych wypowiedzi i przemów, czyli wszelkiego rodzaju zakłócenia zwyczajnego, powszechnie przyjętego trybu spraw ludzkich, naruszenia norm zwyczajowych i etykietalnych, w tym także przepisów poprawnej mowy.| Struktura artystyczna tych skandali jest zupełnie inna niż budowa wydarzeń w epice, katastrof w tragedii, potyczek i demaskatorskich wypadów w komedii. Można powiedzieć, że menippei pojawiają się artystycznie nowe kategorie skandaliczności i ekstrawagancji, z gruntu obce klasyce eposu i gatunków dramatycznych.^ (Karnawalo-

o

151

Właściwości utworów Dostojewskiego

wy charakter tych dwóch kategorii omówimy osobno.)

Skandale i ekstrawagancje burzą monolityczny obraz świata właściwy epopei i tragedii, czynią wyłom w niezachwianym, tak bardzo unormowanym („obyczajnym”) biegu ludzkich spraw i wydarzeń, uwalniają człowieka spod presji norm i motywacji determinujących jego zachowanie. Pełno takich skandali i ekscentrycznych wyskoków na olimpijskich naradach bogów (w utworach Lukiana, Seneki, Juliana Apostaty i innych) oraz -w utworach Petroniusza - w epizodach rozgrywających się w piekle i na ziemi (na przykład skandale na rynku, w hotelu, w łaźniach). Znamienne jest dla menippei także „słowo niestosowne” - czy to wskutek cynizmu wynurzeń, czy bluźnierczego kalania świętości, czy też brutalnego łamania etykiety.

:o{_^lenippeja obfituje w ostre kontrasty i oksymo-mny^f cnotliwa hetera, najprawdziwsza wolność mędrca w niewoli, przemienienie cesarza w niewolnika, morały^ ne upadki i odkupienia, zbytek i nędza, szlachetny zbój-' ta i ml Menippeja lubi igrać gwałtownym zwrotem i odmianą, górą i dołem, wzlotem i upadkiem, nagłym zbliżeniem rzeczy od siebie dalekich, wszelkiego rodzaju mezaliansami.

u. Menippeja często wprowadza elementy utopii społecznej w formie marzeń sennych lub podróży u- nieznane kraje; niekiedy menippeja wręcz przemienia się w powieść utopijną (Arabis Heraklita z Pontu). Element utopijny ściśle współgra z innymi elementami tego gatunku.

Mcnippeję cechuje także szerokie zastosowanie przytoczeń innych gatunków: nowel, listów, wystąpień oi morskich, sympozjów itp., oraz pomieszanie mowy prozatorskiej z wiązaną. Gatunki przytoczone mogą być

•    aktowane z różnym dystansem wobec ostatecznej po-

•    vcji autorskiej, innymi słowy - są one w różnym stopili sparodiowane i uprzedmiotowione. Partie wierszowane niemal zawsze są do pewnego stopnia parodią.