9 (1363)

a <«<•,!>/*/•«• gramatyczne polszczyzny (imienini

8.    Które z następujących przymiotników są nierelatywne, a które relatywne: CZASO CHŁONNY, DŁUGACHNY, DŁUGI, DŁUGOFALOWY, DOŻYWOTNI, KILO METROWY, ROZWLEKŁY, TASIEMCOWY, WYDŁUŻONY? Które z nich stopniują się syntetycznie, które analitycznie, a które w ogóle się nie stopniują?

9.    Porównaj zdania Odsunął broń dalej od siebie i Odsunął broń jeszcze dalej od siebie Czy przysłówek DALEKO należy do nierelatywnych czy relatywnych? Jak zmieniaj,i się przymiotniki i przysłówki relatywne pod wpływem partykuły JESZCZE?

10. Czy jest jakiś związek między stopniowalnością przymiotnika a możliwością użycia go w porównaniach: czarny jak węgiel, głuchy jak pień, piękny jak marzenie itp.?

Tematy do dalszych studiów

Jeżeli trzy podziały kategorii gramatycznych wprowadzone w 9.1 są niezależne, to można wyróżnić 8 typów kategorii gramatycznych, poczynając od fleksyjnych, prymarnie składniowych i uzależnianych, a kończąc na klasyfikujących, prymarnie semantycznych i uzależniających. Sprawdź, czy tak jest istotnie, i każdy wyodrębniony typ zilustmi przykładami. Początek zrobimy za ciebie:

Kategorie fleksyjne, prymarnie składniowe i uzależniane to m.in.: przypadek rzcczow nika w związkach z czasownikami, przypadek przymiotnika w związkach z rzeczow nikami, rodzaj liczebnika w związkach z rzeczownikami.

Pomocny może okazać się artykuł Klebanowskiej (1987).

*

Nazwa narzędnik sugeruje, że przypadek ten służy do wskazywania nazwy narzędzia Zastanów się nad innymi jego zastosowaniami. Spróbuj zestawić ich rejestr i uporządkować je od takich, które są bliskie typowej funkcji narzędnika jako nazwy narzędzia, do takich, które są od niej dalekie. W podobny sposób można analizować funkcje innych przypadków konkretnych - celownika i miejscownika. Jeśli zainteresowała cię ta problematyka, zajrzyj do Fleksji polskiej Tokarskiego (1973), aby przeczytać omówienia funkcji poszczególnych przypadków. Głębszą analizę przypadków ze stanowiska lingwistyki kognitywnej znajdziesz w Rudzka-Ostyn (2000).

*

Zorientuj się, jak duża jest skala odstępstw od korelacji między rodzajem rzeczownika a układem jego form synkretycznych, opisanej w 9.5.1 (punkty 1-5). Posługując się Indeksem a tergo do Słownika języka polskiego pod redakcją Witolda Doroszewskiego, zbierz dane na temat liczebności rzeczowników męskich odmiennych jak żeńskie oraz rzeczowników nijakich w liczbie pojedynczej odmiennych tylko funkcjonalnie.

10. Kategorie gramatyczne polszczyzny (werbalne)

W rozdziale tym kontynuujemy charakterystykę poszczególnych kategorii gramatycznych. Omówione zostaną teraz kategorie przysługujące czasownikom.

10.1. Tryb

vTryb/jest kategorią ffeksyjną czasowników, prymarnie semantyczną. W rzadkich wypadkach tryb może być kategorią składniową, syntaktycznie zależną. Na przykład spójnik GDYBY w konstrukcjach typu Gdyby Z/, to Z2 wymaga, aby czasownik w zdaniiTZT^występował w trybie orzekającym, a czasownik w zdaniu Z2 występował w trybie warunkowym, poT. Gdyby wybory odbyty się teraz, to

wygrałby je SLD.    ___________-i

Tryb jest kategorią służącą wyrażaniu! modalności, czyli ustosunkowania

nadawcy do treści jego wypowiedzi. Nadawca może m.ini stwierdzać jakiś fakt (Prezes wyjechał), oceniać prawdziwość lub prawdopodobieństwo zdarzenia lub stanu rzeczy (Podobno prezes wyjechał, Rzekomo prezes wyjechał), wyrażać życzenie (Oby prezes wyjechał, Niech prezes wyjedzie), domagać się odpowiedzi (Czy prezes wyjechał?) lub przekazywać swój stosunek uczuciowy (Niestety prezes wyjechał). W związku z tym wyodrębnia się różne rodzaje modalności, zob. (irzegorczykowa (1990: 134-154). Nie każdy z nich może być jednak sygnalizowany za pomocą kategorii trybu.

Z drugiej strony nie tylko tryb służy wyrażaniu modalności. Modalność może być wyrażana na wiele sposobów:

1.    leksykalnie, np. za pomocą wyrazów OBY, CHYBA, CZY,

2.    prozodycznie, np. słowa pada deszcz zależnie od intonacji mogą być oznajmieniem lub pytaniem,

3.    -syntaktycznie, por. szyk zdań pylajnych w języku angielskim lub niemieckim,

4.    morfologicznie, za pomocą kategorii trybu.

Omówimy teraz kolejno funkcje poszczególnych trybów.