9 (289)

32. Czynniki rządzące procesem odpływu

Rozpatrując proces odpływu z punktu widzenia jego genezy można stwierdzić, że jest on wynikiem oddziaływania wielu różnych czynników', które można podzielić na klimatyczne oraz fizjograficzne, zwane też fizycznogeograficznymi. Oddziaływanie poszczególnych czynników na odpływ' może być bezpośrednie łub pośrednie. Oddziaływanie bezpośrednie powoduje zmiany wartości odpływu i jego rozkładu w czasie. Oddziaływanie pośrednie polega na kształtowaniu wielkości zjawisk wpływających na proces odpływu. W zlewniach dużych rzek odpływ' kształtuje się przede wszystkim pod wpływem czynników klimatycznych. W zlewniach małych odpływ kształtowany j est głównie przez lokalne czynniki fizyczoogeograficzne. Im mniejsza powierzchnia zlewni, tym większy jest wpływ nieklimatycznych czynników' lokalnych na kształtowanie się odpływu.

Czynniki klimatyczne - dzieli się na bezpośrednie, do których należą opach' atmosferyczne i parcwanie terenowe, oraz pośrednie, takie jak: temperatura powietrza, ciśnienie atmosferyczne, wilgotność powietrza, prędkość wiatru. Czynniki pośrednie oddziałują na odpływ jedynie poprzez kształtowanie wielkości opadów i parowania. Wpływ czynników' klimatycznych na wielkość odpływu całkowitego można określić na podstawie równania bilansu wodnego normalnego.

Czynniki fizycznogeoeraficzne-naj większy udział w kształtowaniu odpływu mają wielkość i kształt zlewni, orografia (ukształtowanie terenu zlewni), przepuszczalność podłoża, pokrycie terenu, jeziora i bagna.

W rzekach wraz ze wzrostem powierzchni zlewni można obserwować zazwyczaj zwiększanie się odpływu. Przyrost ten nie jest jednak równomierny Ilsztaft ziewni oddziałuje przede wszystkim na wielkość i przebieg wezbrań, zwłaszcza na czas koncentracji, przepływ' kulminacyjny oraz długość ML natomiast nie ma wyraźnego wpływu na cąłkowity odpływ.

Orografia (ukształtowanie terem zlewni) -rozpatruj ąc oddziaływanie rzeźb;' terenu zlewni na odpływ', należy wyróżnić szereg czynników', jak: wzniesienie zlewni nad poziomem morza, zróżnicowanie pionowe zlewni (nachylenie stoków oraz spadki cieków), układ sieci rzecznej, ekspozycja zlewni lak jak większość czynników rządzących odpływem, czynniki orograficzne oddziałują na wielkość odpływu w sposób bezpośredni i pośredni. Wpływ' bezpośredni wywiera zróżnicowanie pionowe terenu zlewni, spadla podłużne i poprzeczne terenu oraz cieków, układ sieci rzecznej, natomiast wpływ' pośredni - wzniesienie nad poziomem morza oraz ekspozycja zlewni.

Przepuszczalność podłoża- jest ona z hydrologicznego punktu widzenia najważniejszym czynnikiem gcologiczno-giebowym oddziaływującym na kształtowanie się odpływu.Cecha ta warunkuje "wsiąkanie wód opadowych i zależ}' od stałych właściwości fizycznych gruntu. Pokrycie terem przez szatą rośłirmą-oddziałuje ono na proces odpływu w sposób różnokierunkawy powodując:

-    zatrzymywanie opadu na częściach roślin, czyli intercepcję, co zwiększa parowanie:

-    zużywanie znacznych ilości wody' na transpiiację;

-    zmniejszenie parowania z gruntu przez zakrycie jego powierzchni i redukcję prędkości wiatru;

-    zwiększenie szorstkości powierzchni grantu, co powoduje zmniejszenie szybkości spływu oraz ułatwia infiltrację;

-    opóźnienie procesu tajania śniegu, zwiększając w'ten sposób infiltrację. Analizując wpływ różnych rodzajów' szaty' roślinnej na proces odpływu, oddzielnie należy rozpatrzyć wpływ' lasów oraz użytków rolnych.

Jeziora i bagna -wpływ'jezior na proces odpływu -wyraża się wyrównaniem odpływu, w wyniku retencji jeziorowej, tzn. obniżeniem przepływów' kulminacyjnych i rozłożeniem wezbrań w dłuższym okresie oraz podwyższeniem przepływów niźówkowych.

Rozważając wpływ jezior na wielkość odpływu, należy brać pod uwagę większe straty na parowanie z wolnej powierzchni wody w jeziorach niż z powierzchni terenu Podobnie jak w' przypadku wskaźników charakteryzujących zalesienie, na kształtowanie się odpływu oddziałuje nie tylko powierzchnia jezior, lecz także ich rozmieszczenie na obszarze zlewni Jeziora położone w górnej, źródliskowej części zlewni mają mniejszy wpływ' na wielkość przepływów w profilu zamykającym, niż jeziora o tej samej powierzchni położone w dolnej części zlewni.