9 (682)

22 Hanna Popowska-Taborsku

romańskiego Lauretum w postaci Lovret, zaś nazwy miejscowej *Tauriana jako Tovrljan przemawiałby z kolei za tym, że w trakcie wczesnych kontaktów Słowian z ludami zamieszkującymi Półwysep Bałkański proces monoftongizacji au był już zakończony.

Po rozprzestrzenieniu się Słowian na północny wschód , zachód i południe zaszły jeszcze dwie ogólnosłowiańskie zmiany fonetyczne: powstały jery z dawnych krótkich i i u na co wskazują pożyczki germańskie, gockie i fińskie, na przykład fińskie akkuna, lusikka w miejsce słowiańskich *okbno, *lbżbka) oraz powstało o, z dawnego krótkiego a. Za tym, że język prasłowiański nie miał samogłoski o, przemawiają liczne zapożyczenia fińskie i nowogreckie z a w miejsce późniejszego o, a także obecność o w dawnych zapożyczeniach do dialektów słowiańskich z języków sąsiednich (ol(b)tarb, ocbtb, pogairb z altare, acetum, paga-nus). Nie znaczy to jednak, by na całym ówczesnym bardzo już rozległym obszarze o powstałe z a pojawiło się równocześnie. Tak na przykład zdaniem Z. Stiebera u Słowian zachodnich zmiana ta zajść mogła już po przyjęciu chrześcijaństwa.

Te dwie ostatnie zmiany o charakterze ogólnosłowiańskim, żywe jeszcze po okresie ogólnych migracji, są ostatnim przejawem zdumiewającej jednolitości fonetycznej języka prasłowiańskiego bezpośrednio przed rozpadem słowiańskiej wspólnoty. Z ową tak długo się utrzymującą jednolitością łączy się jedno z podstawowych zagadnień tyczących wczesnych dziejów Słowian: problem faktycznych rozmiarów ziem przez nich zajmowanych w okresie bezpośrednio poprzedzającym wielką ekspansję na północny wschód, zachód i południe. Innymi słowy: trudno pogodzić przedstawione powyżej późne ogólnosłowiańskie innowacje językowe z historycznymi już przecież faktami świadczącymi o rozległości zajmowanego przez Słowian obszaru.

Do ukazanych powyżej faktów świadczących o długo się utrzymującej wspólnocie językowej dorzucić jeszcze należy podkreślany przez F. Sławskiego zadziwiający paralelizm rozwojowy słowiańskiej budowy słowotwórczej (por. Sławski 1974). Tu zwrócić należy uwagę, że - jak to plastycznie uwidocznia materiał leksykalny przedstawiony w Słowniku Prasłowiańskim (SP) - leksyka słowiańska składa się z dwóch podstawowych warstw wyrazowych: warstwy prasłowiańskiej, do której zaliczają się wyrazy mające dokładne odpowiedniki indoeuropejskie, zbudowane za pomocą środków morfologicznych nieproduktywnych w późniejszych językach słowiańskich oraz z warstwy żywych i produktywnych formacji słowotwórczych, mogących powstawać w poszczególnych językach słowiańskich paralelnie i niezależnie od siebie. Przy analizowaniu językowych procesów ogólnosłowiańskich ów „ogólno-słowiański system słowotwórczy”, wytworzony już po okresie indoeuro-pejskiej wspólnoty, a istniejący w swych podstawowych zarysach po dzień dzisiejszy, godny jest odnotowania na równi z innymi utrwalonymi w języku śladami etnicznej wspólnoty słowiańskiej.

Na zakończenie tych rozważań jeszcze jedna uwaga, dla wielu z nas na pewno całkiem oczywista, mimo to może jednak godna podkreślenia na początku Konferencji o nazwie „Słowianie, Słowiańszczyzna - pojęcie i rzeczywistość dawniej i dziś”. - Pojęcie Słowianin bazuje na językowej wspólnocie, na fakcie postrzegalnego od zarania dziejów po czasy współczesne językowego pokrewieństwa. Wszelkie inne czynniki sprawiające, że o Słowianach mówić można jako o określonej całości, pozostaną zawsze wtórne w stosunku do tego podstawowego językowego wyróżnika.

Literatura

Bidwell Ch. E., (1961), The Chronology ofCertain Sound Changes in Common Slavic as Evidenced by Loans front Vulgar Latin, „Word”, XVII (1961), s. 105-127.

Jakobson R., (1959), Marginalia to Vasmer’s Russian Etymological Dictionary, „International Journal of Slavonic Linguistics and Poetics”, 1959, 1/2, s. 271.

Kranzmayer E.,( 1956), Ortsnamen von Kdmten, I, II, Klagenfurt 1956, 1958.

Maher J. P., (1974), The Ethnonym of the Slavs - Common Slavic *Slovene, „The Journal of Indo-European Studies”, 1974, 2, s. 143-156.

Moszyński L., (1978), Czy Słowianie to rzeczywiście nomen originis? [w:] Z polskich studiów slawistycznych, seria V, Językoznawstwo, Warszawa 1978, s. 499-507.

Moszyński L., (1984), Wstęp do filologii słowiańskiej, Warszawa 1984.

Shevelov G. Y, (1964), A Prehistory of Slavic, The Historical History Phonology of Common Slavic, Heidelberg 1964.

Shevelov G. Y, (1971), Issues and Non-Issues. Five Years after A Prehistory of Slavic, [w:] Teasers and Appeasers, Essays and Studies on Themes ofSlavic Phi-lology, Miinchen 1971, s. 297-326.

Sławski F., (1974), Wstęp [do:] Słownik prasłowiański oprać, przez Zespół Zakładu Słowianoznawstwa PAN pod red. F. Sławskiego, I, Wrocław 1974, s. 8-9.

Sławski F., (1974), Słownik prasłowiański oprać, przez Zespół Zakładu Słowianoznawstwa PAN pod red. F. Sławskiego, I, Wrocław 1974 i n.

Stieber Z., (1963), Jak brzmiało prasłowiańskie „y"? [w:] Z polskich studiów slawistycznych, seria 2, Językoznawstwo, Warszawa 1963, s. 19-29.

Stieber Z., (1968), Problem najdawniejszych różnic między dialektami słowiańskimi,

I Międzynarodowy Kongres Archeologii Słowiańskiej, I, Wrocław 1968, s. 88-108.