8 (739)

20 Hanna Popowska-Taborska

tego etnonimu, wysuwana jeszcze przez J. Dobrowskiego i P. Śafanka, za którą współcześnie opowiedzieli się R. Jakobson (Jakobson 1959), J. P. Maher (Maher 1974), O. N. Trubaczow (Trubaćev 1982) i L. Moszyński (Moszyński 1978). Nazwa *Sloveni byłaby więc przejawem etnicznej samoidentyfikacji opartej na poczuciu językowej wspólnoty. Niestety nie łatwo ustalić, kiedy owa samoidentyfikacja się dokonała, gdyż jednoznacznie brzmiące zapisy Sclaveni pojawiają się w źródłach dopiero w połowie VI wieku w Historii gockiej Jordanisa. Doszukiwanie się tej nazwy w źródłach i zapisach wcześniejszych nie może wykraczać poza ramy hipotez.

Z przyjętego tu założenia, że u podstawy nazwy Słowian leżało określenie grupy za pomocą językowej wspólnoty, wnioskować można o długo utrzymującej się bliskości językowej tego etnosu. W pewnym zresztą sensie stan taki zachował się po dzień dzisiejszy, gdyż zachodząca współcześnie różnice między językami słowiańskimi są zdecydowanie mniejsze od różnic dzielących dziś na przykład języki germańskie.

Określenie grupy etnicznej poprzez ogólne znaczenie ‘ludzie mówiący zrozumiale’ stwarzało pole do przeciwstawiania im tych, których zrozumieć nie było można. Powstała tą drogą nadana z zewnątrz egzoge-niczna nazwa typu przezwiskowego *NembCb, związana z polskim wyrazem niemy, a mająca u podstaw znaczenie, ‘człowiek mówiący nie słowiańskim, obcym językiem’. Por. w związku z tym znamienny cytat z Nestora (1096): „Ottudu ide otrokt mojb vt> Jugru, Jugra że ljudbe estb jazyk-b nenrb...” (cytuję za K. Moszyńskim, Kultura ludowa Słowian, cz. II, Kultura duchowa, zesz. 2, Kraków 1939, s. 1545-1546). U podstaw opozycji Słowianin - Niemiec legła więc odwieczna opozycja swoi - obcy, objawiająca się nieodmiennie w trakcie kształtowania wszelkiego typu ludzkich wspólnot.

Długo utrzymującej się językowej wspólnoty Słowian dowiodły powstałe w latach sześćdziesiątych prace Ch. Bidwella (Bidwell 1961), G. Y. Shevelova (Shevelov 1964) i Z. Stiebera (Stiebera 1968, 1979). Oparte na licznych materiałowych opracowaniach (jak na przykład Va-smer 1941, Kranzmayer 1956, 1958, Toporow, Trubaćev 1962) prace te zanalizowały sposoby przejmowania przez element grecki, romański, albański i fiński słowiańskich nazw apelatywnych i miejscowych oraz określiły rodzaje przejmowania przez żywioł słowiański zastanych na opanowanych ziemiach nazw obcego pochodzenia w trakcie ekspansji Słowian w kierunku południowym i północno-wschodnim. Wyniki tych dociekań sprowadzają się do stwierdzenia, że język Prasłowian przed

;

5

Utrwalone w języku ślady etnicznej wspólnoty Słowian

21

• rozpadem wspólnoty (która trwała do około 500 roku n. e.) był bardzo :    jednolity i że pierwsze różnicujące ten język fakty są w zasadzie współ-

J czesne wielkim migracjom słowiańskim.

W rozważaniach nad językową wspólnotą Słowian szczególnie istotne są oczywiście te zmiany fonetyczne, które zaszły na słowiańskim obszarze językowym już w drugiej połowie pierwszego tysiąclecia n. e., ale objęły całość językowego obszaru słowiańskiego. Jako zmiany ogólno-słowiańskie są one szczególnie ważne, skoro zwykło się sądzić, że o pokrewieństwie i związkach językowych stanowią nie archaizmy lecz właśnie wspólne zmiany innowacyjne. Do owych wspólnych słowiańskich procesów innowacyjnych, które są przez współczesnych badaczy umieszczane w określonych ramach czasowych sprowadzających się do połowy i drugiej połowy pierwszego tysiąclecia n. e., należą:

pierwsza palatalizacja spółgłosek tylnojęzykowych, przejście ps. *u{tzw. u_x) w y, monoftongizacja dyftongów ai, ei, au, eu, powstanie jerów

oraz powstanie o z dawnego krótkiego a.

We wszystkich tych procesach szczególnie istotne jest ustalenie terminu ad quem dokonujących się zmian, im bowiem jest on późniejszy, tym bardziej rozległy obszar musiały owe ogólnosłowiańskie innowacje ogarniać.

Pierwsza palatalizacja spółgłosek tylnojęzykowych była procesem wczesnym, rozpoczętym jeszcze przed wielką ekspansją Słowian. Była ona jeszcze aktualna w wieku V, w czasie kolonizacji dorzecza górnego Dniepru, skoro bałtyckie nazwy rzek Yilkesa, Akesa, Laukesa przejęli Słowianie w postaci Yilćesa, Oćesa, Laućesa. Przestała działać, gdy w czasie VI i VII wieku Słowianie opanowywali Grecję wraz z Peloponezem.

Impuls do zmiany u w y (mającej parę etapów różnie interpretowanych w literaturze naukowej) wyszedł najpewniej przed wielką ekspansją. Ogólnosłowiańskość tego procesu przejawia się według niektórych badaczy w delabializacji u (Stieber 1963, 1979), według innych - w istnieniu pośredniego stadium dyftongicznego (Shevelov 1964, 1971, Moszyński 1984).

Proces monoftongizacji dyftongów zakończony został niewątpliwie przed wielką inwazją Słowian na południe. O późności tego zjawiska świadczy brzmienie nazw rzecznych Lućesa (z bałtyckiego Laukesa) w dorzeczu górnego Dniepru, por. też białoruski hydronim Huja (z litewskiego Gauja) w dorzeczu Niemna. Fakt przejęcia przez Słowian