CCF20081105006

520 Wersyfikacja

klauzulach można zauważyć jakby odwrócenie konsonansów: dumny |] modą; otworzyłem || złożę.

Eufoniczne wzmacnianie rytmu nie jest równomierne. Pierwsze wersy najdłuższe rozmiarami, o największej ilości zaznaczonych przedziałów i przez to najbardziej zbliżone do zrytmizowanej prozy posiadają starannie rozbudowany system wtórnych środków rytmi-zujących. W trzecim wersie aliteracja i konkatenacja obejmują już tylko nagłosową część wersu, ponieważ czytelnik został oswojony ze sposobem wierszowania. Czwarty wers — to jakby uspokojenie, gdyż całą rozpiętość czternastozgłoskowca wypełnia jedno porównanie. Ostatnie trzy wersy połączone zostały anaforą podkreślającą ich paralelizm intonacyjno-zdaniowy, przy wyraźnej sylabotonizacji części nagłosowej w piątym i szóstym. Ostatni zaś przez analogię z pierwszym (powtórzenia: że i trójczłonowa budowa) wiąże oba sposoby zrytmizowania.

We współczesnym wierszu wolnym o dłuższych rozmiarach następuje znaczne upodobnienie do naturalnego toku wypowiedzi prozą, uzyskane dzięki zwiększeniu rozmiarów wersów oraz umiejscawianiu klauzuli na granicy zdań podrzędnych. Układ intonacyjno-zdaniowy staje się przeto zasadniczym elementem strukturalnym wiersza. Akcent nie może być strukturalny, choć ilość zestrojów akcentowych bywa przybliżona, a rozkład przycisków czasem staje się wtórnym czynnikiem rytmizującym, przypominającym w sposobie nawiązania do sylabotonizmu modernistyczny wiersz wolny. W tej sytuacji rozmiar sylabiczny poszczególnych wersów jest sprawą nieistotną, choć przeważnie bywa przybliżony. Dążność do zachowania naturalnego toku mowy decyduje o nieregularnym rymowaniu i uprzywilejowaniu asonansów i konsonansów, rymy zaś są oddalone i często przybliżone. , Bardzo wzrasta rola wszelkiego rodzaju powtórzeń, aliteracji, a nawet porównań i metafor, które w szczególnych okolicznościach mogą nawet stać się wtórnym czynnikiem wierszotwórczym, zapobiegającym zbyt silnemu zbliżeniu do prozy.

W przeciwieństwie do średniowiecznego wiersza intonacyjno-zdaniowego we współczesnym wierszu wolnym nie istnieje rygorystyczny podział ze względu na rozmiar wersu. Często bowiem łączy | się w jednym utworze oba typy wiersza: skupieniowy i zdaniowy. V

Czynnikiem zaś decydującym o rozbiciu na wersy stać się mogą względy emocjonalne. Rozczłonkowanie nie z powodów czy to strukturalnych danego systemu wersyfikacyjnego, czy podziału składniowego, lecz podyktowane wyłącznie przyczynami uczuciowymi stało się podstawą wyróżnienia tzw. wiersza awangardowego, zwanego czasem przybosiowskim:

Znów ufałaś — i wątpiłaś znowu (krakało spłoszone zamykanie ramp...) gdy

pod konstrukcjami z żelaza i szkła

stał się pociąg,

fakt,

który tonnowymi uderzeniami kół poza rozpacz wykraczał.

(J. Przyboś, Odjazd)

Dwa pierwsze wersy to typowy czterozestrojowiec toniczny, ale irzeci jest zupełnym zaskoczeniem, tworzy go bowiem spójnik gdy. Nic ma żadnego logicznego uzasadnienia do wyodrębnienia tego małego słówka w osobny wers, nie jest ono ani zdaniem, ani jego równoważnikiem, ani rozwiniętym członem, względnie skupieniem. Również pod względem prozodyjnym niczego samodzielnego nie reprezentuje.

Kiedy jednak włączy się owo gdy w czwarty wers: gdy pod konstrukcjami z żelaza i szkła

to wówczas powstaje coś zupełnie odmiennego od rozczłonkowania poety:

gdy

pod konstrukcjami z żelaza i szkła

Wers drugi i teraz utworzony z dwóch następnych liczą po jedenaście zgłosek. Przeczytane bezpośrednio po sobie mają wspólny rylm. Lecz posiadają także jakąś ociężałość i banalność sformułowania. Natomiast wyrzucenie spójnika do osobnego wersu czyni kon-■tmkcję obu sąsiadujących z nim wersów lżejszą, między innymi dzięki ■Wiedzeniu oczekiwań czytelniczych. Równocześnie spójnik ów ma ll/v walor uczuciowy — wszak wiersz Przybosia nosi tytuł Odjazd. i li się o tym pamięta, skontrastowanie trzeciego wersu z poprzed-