ScannedImage 5

Jakkolwiek obecnie różnice te nie są już tak istotne, to nadal można zauważyć swego rodzaju podatność religioznawców na koncepcje teologiczne. Pod wpływem tych historycznych reminiscencji sytuacja przedstawia się obecnie tak, że religioznawca posiada zwykle oprócz ogólnego wykształcenia także specjalne przygotowanie, dotyczące określonej dziedziny historii religii, do czego zalicza się przede wszystkim kompetencja językowa, natomiast socjolog religii jest z reguły socjologiem z wykształcenia, legitymującym się najczęściej znajomością języka i historii, pozwalającą mu na rozważania określonych problemów z kręgu tradycji judeochrześcijańskiej (co często ulega wzmocnieniu przez fakt, że stosowanie w badaniach socjologicznych precyzyjnych metod badawczych możliwe jest jedynie w odniesieniu do współczesnych zachodnich społeczeństw). Tak więc w wielu przypadkach zakłada się istnienie nieformalnego podziału pracy między religioznawstwem a socjologią religii, przy czym dzisiaj jedynie w rzadkich wypadkach dochodzi do zinstytucjonalizowanej kooperacji między nimi.

3. Socjologia religii w aspekcie dydaktycznym i badawczym

Socjologia została zaliczona w poczet dyscyplin akademickich pod koniec XIX wieku, a w niektórych krajach dopiero po roku 1918. Jej obecność na wszystkich uniwersytetach — fakt dziś oczywisty — datuje się dopiero od końca drugiej wojny światowej. Wszystko co dotyczy socjologii ogólnej, odnosi się także w szczególny sposób do socjologii religii. Trzeba bowiem zauważyć, że jako jedna z subdyscyplin socjologicznych niemal nigdzie — o ile mi wiadomo — nie była uwzględniana w instytucjonalnych strukturach uniwersytetów. Na wielu uczelniach pracowali wprawdzie socjologowie i (rzadziej) religioznawcy wyspecjalizowani w socjologii religii, niemniej specjalizacja ta była określona merytorycznie, a nie strukturalnie (tj. wymogami programowymi czy kadrowymi). W podobnej sytuacji znajdowały się wówczas wszystkie tzw. socjologie szczegółowe.

Obok problemu organizacyjnego umiejscowienia socjologii religii pojawia się pytanie o znaczenie, jakie posiada ona w całokształcie nauk o życiu społecznym. Charakterystyczne, że wielu wybitnych przedstawicieli pokolenia twórców socjologii dało się poznać jako autorzy prac z zakresu socjologii

religii. Zostaną one przywołane w innym miejscu książki²⁰. Zarówno Emile Durkheim (1858-1917), jak i Max Weber (1864-1920) oraz Bronisław Malinowski (1884-1942), pozostawili po sobie doniosłe studia z socjologii religii, więcej nawet: uznawani są przez wielu za prawdziwych prekursorów zarówno klasycznej socjologii religii, jak i socjologii w ogóle²¹. Przyczyn takiego stanu rzeczy należy upatrywać przede wszystkim w tym, że zmiana paradygmatu w socjologii, polegająca na zarzuceniu modelu ewolucjonistycznego i racjonalistycznego na rzecz podejścia silniej akcentującego element ludzkiego działania, mogła zostać szczególnie wyraźnie zademonstrowana w analizie zjawisk religijnych. Dlatego też nie powinno dziwić, że do dzisiaj pewien zasób wiedzy o klasykach socjologii religii współokreśla minimum socjologicznego wykształcenia. Dalsze zgłębianie przez studentów wiedzy z tej dziedziny odbywa się już jednak w trybie fakultatywnym, zależnym od specyfiki indywidualnych zainteresowań. Znaczenie i popularność szczegółowych dyscyplin socjologicznych podlega zmianom, których kierunek można uchwycić i zinterpretować jedynie ex post, a i to z trudnością.

„Wielki” okres socjologii religii zamyka w Europie pierwsza wojna światowa. Rozkwit dyscypliny w latach pięćdziesiątych i wczesnych sześćdziesiątych wiąże się z kolei z postępem procesu klerykalizacji społeczeństw oraz w dużym stopniu dobrowolnym ograniczeniem przez socjologów swego pola działania do strategii badawczych właściwych socjologii Kościoła. Dominacja problematyki makrostrukturalnej w okresie od roku 1965 do końca lat siedemdziesiątych zepchnęła socjologię religii jako dyscyplinę akademicką na drugi j ;, plan. Dopiero wraz z renesansem zainteresowania dorobkiem m.in. Maxa V Webera problemy socjologii religii, podejmowane na wysokim poziomie teo-¹ retycznym, powtórnie zyskały swą aktualność.

Szkic ten jedynie skrótowo przedstawia znaczenie socjologii religii W obszarze socjologii jako nauki, nie uwzględniając przy tym faktu, że nigdy nie brakowało badaczy, którzy nieprzerwanie pracowali nad problematyką interesującej nas subdyscypliny. Rezultaty tych studiów stanowić będą podstawę niniejszego wprowadzenia.

20    Ze względów dydaktycznych praca niniejsza nie przedstawia in extenso dziejów socjologii religii, lecz omawia poglądy „klasyków” w rozdziałach prezentujących odpowiednią tematykę.

²¹    Por. T. Parsons, Szkice z teorii socjologicznej, 1972, ss. 260-280.

15