CCF20081226026

770

Janusz Reykowski

utrata środków do żyda, wyjazd z domu do obcego miejsca. Konsekwencje tych zdarzeń znane są aż nazbyt dobrze, aby wymagały tu przypominania.

Nasuwa się w związku z tym pytanie, co by się stało wtedy, gdyby nastąpiło naruszenie oczekiwań dotyczących nie jakiegoś fragmentu rzeczywistości, ale niemal całośd doświadczeń człowieka. Częściową odpowiedź na to pytanie dają opisy przeżyć ludzi, którzy samotnie znaleźli się na emigracji. Bardziej drastycznych i bezpośrednich informacji dostarczają wyniki eksperymentu nad długotrwałą całkowitą izolacją, a więc nad zachowaniem się ludzi w sytuacji, w której byli pozbawieni dopływu wszelkich bodźców i w której uniemożliwiono im jakąkolwiek aktywność, z wyjątkiem tego, co było konieczne dla utrzymania podstawowych funkcji życiowych. Okazało się, że już po paru godzinach takiego „lenistwa” u wielu osób powstają ostre stany lękowe (notabene stan lękowy jest pierwszym sygnałem dokonującego się rozpadu lub naruszenia systemu nastawień). Po dłuższym czasie zachodzą zmiany rozpadowe w osobowości — pojawiają się halucynacje, objawy depersonalizacji, czynnośd umysłowe ulegają dezorganizacji, a w końcu stan pozbawienia bodźców staje się nie do zniesienia (por. Hebb, 1969).

Opisane właściwości sieci związków nerwowych, będących podstawą nastawień wytwarzanych w toku doświadczenia wskazują, że posiada ona właściwości potrzeb. Istnieje zresztą wyraźna analogia między potrzebami biologicznymi a potrzebami pochodnymi od utworzonego systemu schematów, czyli potrzebami psychologicznymi. Tak jak zaspokojenie potrzeb biologicznych wymaga określonych warunków fizycznych i określonych substancji, tak zaspokojenie potrzeb psychologicznych wymaga określonych warunków psychologicznych, określonej stymulacji. Brak odpowiednich substancji fizycznych w organizmie powoduje chorobę, a w końcu jego zniszczenie, brak określonej stymulacji powoduje zaburzenia emocjonalne i w konsekwencji prowadzi do zmian destrukcyjnych w osobowości (a w wielu przypadkach prowadzi także do negatywnych konsekwencji biologicznych).

Potrzeby psychiczne nie są tylko „odbiorcze”, czyli, że ich zaspokojenie nie sprowadza się tylko do odbierania czegoś, tym bardziej, że i struktury psychiczne nie są układami statycznymi, lecz podlegają przeobrażeniom i są źródłem spontanicznej aktywności. Realizacja tej aktywności staje się również potrzebą, ponieważ uniemożliwienie jej prowadzi do zaburzeń całej struktury.

Zdolność do transformacji nastawień wytworzonych przez doświadczenie jest bardzo ważną właściwością człowieka. Dzięki niej powstają bowiem układy, które nie stanowią bezpośredniej reprezentacji tego, co na człowieka oddziaływało — powstają układy przeobrażone. Jednym z najbardziej charakterystycznych układów tego rodzaju jest „wzór idealny” czyli wyidealizowana wersja doświadczenia. Tworzenie się w psychice ludzkiej takich „wzorów idealnych” nadaje potrzebom ludzkim piętno „niespełnial-ności”. Podstawowe potrzeby człowieka ulegają zmianom i przeobrażeniom, ale nigdy nie są w pełni zaspokajane.

Potrzeby instrumentalne. Mówiąc o potrzebach mamy nieraz na myśli fakty innego rodzaju, które nie pasują do przedstawionej tu charakterystyki. Chodzi miano-