CCF20090225021

bec innych okazów tego samego gatunku i niektóre z nich są składane w ofierze dla utrzymania populacji na niskim poziomie. Gdy okresowo krab zrzuca z siebie skorupę, jego jedyną ochroną przed krabami będącymi w twardej skorupie jest dzieląca go od nich przestrzeń. Jeśli krab z twardą skorupą zbliży się na tyle, że może wyczuć swego kolegę w miękkiej skorupie — gdy tylko przekroczona zostanie granica zapachu — węch wiedzie drapieżnika w twardej skorupie do kolejnego posiłku.

Hyas araneus dostarcza nam przykładu zarówno „krytycznej przestrzeni”, jak i „krytycznej sytuacji”. Terminy te wprowadzone zostały przez Wilhelma Schafera, dyrektora frankfurckiego Muzeum Historii Naturalnej. Był on jednym z pierwszych, którzy usiłując zrozumieć podstawowe procesy życiowe, zaczęli badać sposoby posługiwania się przestrzenią przez organizmy. Jego studium z roku 1956 jest niezrównane, gdy chodzi o zwrócenie uwagi na załamanie się zdolności przeżycia. Społeczności zwierzęce — twierdził — rozwijają się aż do osiągnięcia przez nie określonej gęstości krytycznej. W momencie tym rozpoczyna się kryzys, któremu trzeba sprostać, jeśli społeczność ma przetrwać. Cennym wkładem Schafera była klasyfikacja takich kryzysów i wskazanie pewnego modelu w owych rozmaitych środkach, jakie wypracowały sobie proste formy życia dla uporania się z przegęszczeniem powodującym te kryzysy. Zanalizował on również związek pomiędzy kontrolą populacji a rozwiązywaniem innych istotnych procesów życiowych.

Jak już mówiliśmy, każde zwierzę wymaga pewnego minimum przestrzeni, bez którego niemożliwe jest przetrwanie. To właśnie zwie się „krytyczną przestrzenią” organizmu. Jeżeli populacja rozwinie się na tyle, że utrzymanie owej przestrzeni staje się niemożliwe, powstaje „sytuacja krytyczna”. Najprostszym sposobem sprostania jej jest usunięcie części osobników, co zrealizować można różnymi metodami; jedną z nich ilustruje Hyas araneus.

Kraby są stworzeniami samotniczymi. W tym okresie życia, gdy muszą one lokalizować inne osobniki dla reprodukcji, kierują się powonieniem. Przetrwanie gatunku zależy więc od tego, aby poszczególne okazy nie oddalały się na tyle, by nie móc się wzajem wyczuć. Lecz również ściśle określona jest przestrzeń krytyczna krabów. Gdy liczba ich wzrośnie do tego stopnia, że nie ma już miejsca na przestrzeń krytyczną, zostaje pożarta taka ilość osobników w miękkiej skorupie, że populacja wraca do poziomu, przy którym poszczególne okazy mają dość miejsca dla siebie.

CYKL U CIERNIKA

0    parę szczebli wyżej od krabów na skali ewolucji znalazły się cierniki, niewielkie ryby, pospolite w płytkich wodach słodkich Europy. Ciernik stał się sławny, gdy holenderski etolog Niko Tin-bergen opisał skomplikowany cykl rozwinięty przez ryby dla własnej reprodukcji. Tinbergen stwierdził później, że pominięcie jakiegokolwiek ogniwa owego ciągu zachowań pociąga za sobą spadek populacji.

Wiosną samiec ciernika anektuje sobie koliste terytorium, odpędza od niego wszystkich intruzów

1    zaczyna budować gniazdo. Zmienia wówczas swe nie rzucające się w oczy szare zabarwienie — podgardle i brzuch stają się jasnoczerwone, grzbiet biało-niebieski, a oczy niebieskie. Ta zmiana zabarwienia ma na celu przywabianie samic i odstraszanie samców. Kiedy samica z wypełnionym jajami brzuchem znajdzie się w pobliżu gniazda, samiec płynie przed nią zygzakiem, demonstrując

45