ksiazka3

rem nic stanowi .końcowego efektu rozwoju tego samego gatunku. W -Radnym okresie swego rOZWOjU mc „zastępowała" ona baśni ludowej docierającej do tzw. szerokiej (w tym także dziecięcej) publiczności w jk>-staci literacko zaadaptowanej. lecz funkcjonowała „obok niej” jako odrębny typ wypowiedzi artystycznej, odwołujący się do najogólniej rozumianej tradycji baśniowej, jej specyficznej rekwizytorni, środków artystycznego wyrazu, a takie bajkowego systemu wartości, w sposób zindywidualizowany i wybiórczy, )>odpo-rzadkownny oryginalnym zamierzeniom twórczym oraz centralnej problematyce epoki, w jakiej utwory to powstawały. Niezależność baśni literackiej od tak rozumianej tradycji gatunkowej przejawia się przy tym zarówno w sposobie prezentacji )>ost<ici i przedmiotów funkcjonujących w bajkowym święcie, jak i w sposobie wyjaśniania nadrzędnych sensów zawartych w fantastycznych fabułach. Dlatego też zbyt wąski wydaje się termin „baśń współczesna" czy, również częoto używany, „baśń miejska". Tradycyjność lxijki ludowej oznacza bowiem nie tylko „wiejskie" realia, stereotypowe sytuacjo fabularne i posługiwanie się ponndin-dywidualnymi formułami Językowymi ewokujacymi klimat bliżej nieokreślonej dawności, ale przede wuzy-stkim niewzruszony kodeks morolny obowiązujący bo-haterów, jednoznaczność przyjętego systemu aksjologicznego. Uniezależnienie się od tej tradycji może zatem nastąpić zarówno przez radykalna zmianę scenerii, w jakiej rozgrywają się przygody taiśmowych postaci, jak również przez odmienna i oryginalna interpretację stereotypowych sytuacji fabularnych. Jako typowe przykłady zmian scenerii i rekwizytów posłużyć mogą Mary Poppłns 1\ Travcrs, z polskich utworów zaś np. Pierścionek pani Izabeli II. Januszewskiej. Sytuację druga reprezentują natomiast m.in. ba-śnic powstałe w okresie lub pod wpływem poetyki modernistyc7.noJ. Utwory te (m.in. opowieści fantastyczno A. Szczęsnego, L. Rydla ozy li. Leśmiana), pozostając w kręgu tradycyjnych rekwizytów i typowej dla epoki fascynacji światem przyrody, rozbudowywały i pogłębiały symboliczne sensy niezwykłych opo-w i ości, interpretując jo niekiedy w spocił) wysoco zindywidualizowany, n nawet polemiczny w stosunku do ludowej Imdycji gatunku.

Istotnym wyznacznikiem trndycyjnaści łwjki świn-doinic nie respektowanym przez wiele baśni literackich jest zachowywanie w tekstach tego gatunku wspólnego dla nich scłwmntu morfologicznego, opartego no przeciwdziałaniu nieszczęściu i usuwaniu zła dzięki bohaterskim czynom głównoj postaci. Bardziej szczegółowo sposobami przełamywania przez baśń literacką schematu morfologicznego ludowej bajki magicznej zajmiemy się w dalszym ciągu tego rozdziału. Na razie odnotować jednak warto zjawisko dla wzajemnych koneksji baśni ludowej i literackiej dość charakterystyczne: bnśri literacka często i chętnie korzysta zazwyczaj z tego zakresu tradycji bajkowej, do którego należę typowe postaci i motywy, charakterystyczna topika i leksyka bajkowa. Są to te elementy struktury • wiata baśniowego, które maję charakter najbardziej „spektakularny" i funkcjonuję na zasadzie .specyficznych odsyłaczy do systemu tradycji, hntwo zidentyfikuje je nawet dziecko orientujące się, że stary król, królewna, .smak, czarodziejski dywan, fajka „niewy-kurka", a także określenie „za górami, za lasami” kojarzy się i zapowiada narrację bajkową. Elementy tworzące tę specyficzną „strukturę powierzchniową" tekstów fantastycznych są oczywiście wykorzystywane w baśni literackiej w sposób wybiórczy, a niekiedy świadomie groteskowy (zwłaszcza w sytuacji, gdy łączone fi.'| ono z elementami typowymi dla innych wzorców gatunkowych, m.in. dla fantastyki nauko-9f»