68586 img048 (52)

rem nie stanowi końcowego efektu rozwoju tego samego gatunku. W żadnym okresie swego rozwoju nie „zastępowała” ona baśni ludowej docierającej do tzw. szerokiej (w tym także dziecięcej) publiczności w postaci literacko zaadaptowanej, lecz funkcjonowała „obok niej” jako odrębny typ wypowiedzi artystycznej, odwołujący się do najogólniej rozumianej tradycji baśniowej, jej specyficznej rekwizytorni, środków artystycznego wyrazu, a także bajkowego systemu wartości, w sposób zindywidualizowany i wybiórczy, podporządkowany oryginalnym zamierzeniom twórczym oraz centralnej problematyce epoki, w jakiej utwory te powstawały. Niezależność baśni literackiej od tak rozumianej tradycji gatunkowej przejawia się przy tym zarówno'w sposobie prezentacji postaci i przedmiotów funkcjonujących w bajkowym świecie, jak i w sposobie wyjaśniania nadrzędnych sensów zawartych w fantastycznych fabułach. Dlatego też zbyt wąski wydaje się termin „baśń współczesna” czy, również często używany, „baśń miejska”. Tradycyjność bajki ludowej oznacza bowiem nie tylko „wiejskie” realia, stereotypowe sytuacje fabularne i posługiwanie się ponadin-dywidualnymi formułami językowymi ewokującymi klimat bliżej nieokreślonej dawności, ale przede wszystkim niewzruszony kodeks moralny obowiązujący bohaterów, jednoznaczność przyjętego systemu aksjologicznego. Uniezależnianie się od tej tradycji może zatem nastąpić zarówno przez radykalną zmianę scenerii, w jakiej rozgrywają się przygody baśniowych postaci, jak również przez odmienną i oryginalną interpretację stereotypowych sytuacji fabularnych. Jako typowe przykłady zmian scenerii i rekwizytów posłużyć mogą Mary Poppins P. Travers, z polskich utworów zaś — np. Pierścionek pani Izabeli H. Januszewskiej. Sytuację drugą reprezentują natomiast m.in. baśnie powstałe w okresie lub pod wpływem poetyki modernistycznej. Utwory te (min. opowieści fantastyczne A. Szczęsnego, L. Rydla czy B. Leśmiana), pozostając w kręgu tradycyjnych rekwizytów i typowej dla epoki fascynacji światem przyrody, rozbudowywały i pogłębiały symboliczne sensy niezwykłych opowieści, interpretując je niekiedy w sposób wysoce zindywidualizowany, a nawet polemiczny w stosunku do ludowej tradycji gatunku.

Istotnym wyznacznikiem tradycyjności bajki świadomie nie respektowanym przez wiele baśni literackich jest zachowywanie w tekstach tego gatunku wspólnego dla nich schematu morfologicznego, opartego na przeciwdziałaniu nieszczęściu i usuwaniu zła dzięki bohaterskim czynom głównej postaci. Bardziej szczegółowo sposobami przełamywania przez baśń literacką schematu morfologicznego ludowej bajki magicznej zajmiemy się w dalszym ciągu tego rozdziału. Na razie odnotować jednak warto zjawisko dla wzajemnych koneksji baśni ludowej i literackiej dość charakterystyczne: baśń literacka często i chętnie korzysta zazwyczaj z tego zakresu tradycji bajkowej, do którego należą typowe postaci i motywy, charakterystyczna topika i leksyka bajkowa. Są to te elementy struktury świata baśniowego, które mają charakter najbardziej „spektakularny” i funkcjonują na zasadzie specyficznych odsyłaczy do systemu tradycji. Łatwo zidentyfikuje je nawet dziecko orientujące się, że stary król, królewna, smok, czarodziejski dywan, fajka „niewy-kurka”, a także określenie „za górami, za lasami” kojarzy się i zapowiada narrację bajkową. Elementy tworzące tę specyficzną „strukturę powierzchniową”' tekstów fantastycznych są oczywiście wykorzystywane w baśni literackiej w sposób wybiórczy, a niekiedy świadomie groteskowy (zwłaszcza w sytuacji, gdy łączone są one z elementami typowymi dla innych wzorców gatunkowych, m.in. dla fantastyki nauko-