CCF20090303121

Poza wolnością i godnością 523

„Ustalamy, na jakiej wysokości gołąb normalnie trzyma głowę, po czym wybieramy na skali jakąś wysokość, do której unosi głowę stosunkowo rzadko. Obserwując skalę, otwieramy szybko tacę z pożywieniem, ilekroć ptak unosi głowę powyżej wybranej przez nas wysokości. Rezultat jest zawsze ten sam: obserwujemy natychmiastową zmianę częstotliwości, z jaką głowa ptaka unosi się powyżej oznaczonej linii”.

Naturalnie spostrzeżenie Skinnera jest pożyteczne i stanowi (jak ktoś bystro kiedyś zauważył) dobry przykład tego, w jaki sposób gołąb może wytresować człowieka, takiego jak Skinner, żeby dostarczał mu więcej pożywienia. W sumie pomysły Skinnera mogły doprowadzić jedynie do powstania społeczeństwa złożonego z uwarunkowanych, tępych, dobrze wychowanych, nieznośnie nudnych zombi, a poza tym (a nie poza wolnością i godnością, które oczywiście uważał za pojęcia całkowicie jałowe, co najwyżej niecnie wykorzystywane przez polityków i media) skrajnie złowrogiego w potencjalnych implikacjach. Takie jednak społeczeństwo Skinner sobie wymarzył.

Skinner nie miał za grosz wyobraźni. Zabrakło mu jej w młodości, więc postanowił ukarać świat. Jednak jego grzech śmiertelny nie polegał na okrucieństwie czy żądzy władzy, ale na tym, że nie dostrzegał konsekwencji swoich idei. Był bardzo dobrym badaczem eksperymentatorem, ale zachowywał się jak niebezpieczny, tępy idiota, zdecydowany wytrzebić w sobie wszelkie oznaki wrażliwości. Młodzieńcze wiersze, które cytuje w autobiografii, może były wtórne i banalne, ale dowodzą, że miał pewną wrażliwość - nie powinien się ich wstydzić.

Już William James nie miał wątpliwości, że obok psychologii opartej na introspekcji, z którą wiązały się jednak rozliczne problemy natury filozoficznej, może istnieć odrębna gałąź psychologii zajmująca się naukowym, a nawet ilościowym, badaniem zewnętrznych aspektów zachowań. Jednak badaczem, który pierwszy dał impuls do powstania psychologii behawiorystycznej, był Rosjanin, Iwan Pawłów (1849-1936). W sławnych eksperymentach na psach wykazał, że można wytwarzać u nich odruch warunkowy. Głodnego psa wielokrotnie poddawano równoczesnemu działaniu dwu bodźców: otrzymywał pokarm i słyszał dźwięk dzwonka. Po pewnym czasie uwarunkowany pies wydzielał ślinę na sam dźwięk dzwonka.

Wyniki badań Pawłowa zachęciły Watsona, człowieka zdumiewająco pozbawionego wrażliwości, do następujących wynurzeń:

„Dajcie mi tuzin zdrowych, prawidłowo zbudowanych niemowląt i dostarczcie im to wszystko, co składa się na mój własny, szczególny świat, a zapewniam was, że wezmę na chybił trafił jedno z nich i uczynię z niego dowolnego typu specjalistę, czy to będzie lekarz, sędzia, artysta, kupiec, a nawet żebrak czy złodziej, bez względu na jego talenty, skłonności, zdolności, zadatki i rasę przodków”¹.

1

Cyt. za: J.B. Watson, Behawioryzm. Przet. E. Klimas-Kuchlowa. Warszawa 1990, s. 163.