CCF20100503031

72 Ekologiczne grupy roślin

Ryc. 29. Formy życiowe roślin systemu RAUNKIAERA (wg jASNOWSKlEj.i in. 1999)

A - fanerofit, B - chamefit, C - hemikryptofity, D - geofity, E - terofit

Podstawowe czynniki ekologiczne warunkujące życie i rozwój roślin, to temperatura, światło, woda i sole mineralne. Bardzo rzadkie są jednak przypadki, gdy występowanie roślin podyktowane jest wyłącznie biologiczną wytrzymałością na skrajnie niekorzystne warunki zewnętrzne. W środowisku ujawnia się bowiem tylko pewien zakres skali fizjologicznej. Bardzo ważnym zespołem czynników wytyczających skalę ekologiczną każdego gatunku są zależności biotyczne. Spośród nich szczególne znaczenie przypisuje się konkurencji. Gatunki o większych możliwościach konkurencyjnych mają zwykle szerszą skalę ekologiczną i zalicza się je do grupy eurytopowych, natomiast wąska skala ekologiczna znamionuje gatunki stenotopowe.

W środowisku wewnętrznym (tkankowym) prawie u wszystkich roślin utrzymuje się dodatni bilans wodny. Wyjątkiem w tym względzie są porosty, a wśród roślin większość gatunków mszaków. Nie wykształciły one żadnych sposobów ochrony przed utratą wody. W warunkach suszy wysychają i przechodzą w stan życia utajonego. Pozostałe rośliny przez cały czas utrzymują względnie stały poziom uwodnienia swoich tkanek. Pod względem gospodarki wodnej wyróżnić można cztery podstawowe grupy roślin:

• hydrofity - rośliny wodne całkowicie zanurzone w wodzie lub wyrastające ponad jej lustro. Mogą być zakorzenione na dnie zbiornika wody (Typha an-gustifolia, Nymphaea alba) lub swobodnie unosić się w toni wodnej (Lemna minor);

' • higrofity - rośliny lądowe żyjące w środowisku stale wilgotnym, np. rośliny terenów bagiennych i wilgotnych lasów. Mają bardzo ograniczone możliwości regulowania transpiracji, np.: Carex acutiformis i Carex elongata;

•    mezofity - rośliny lądowe środowisk umiarkowanie wilgotnych, np. łąk, lasów, pól uprawnych. Są przystosowane do krótkotrwałych deficytów wody, np.: Ranunculus acer, Calamagrostis arundinacea i Centaurea cyanus;

•    kserofity - rośliny lądowe zdolne do występowania na siedliskach cechujących się długotrwałym deficytem wody, np. na piaszczystych wydmach i nasłonecznionych stokach. Jest to grupa bardzo zróżnicowana pod względem przystosowań morfologicznych, anatomicznych i fizjologicznych, obejmująca przedstawicieli dwóch odmiennych, silnie wyspecjalizowanych typów ekologicznych:

•    sukulenty - rośliny gruboszowate bardzo oszczędnie gospodarujące wodą zmagazynowaną w tkance miękiszowej liści lub łodyg. Relatywnie mała powierzchnia organów nadziemnych względem ich objętości sprawia, że transpiracja jest silnie ograniczona. System korzeniowy jest bardzo płytki, a przy tym stosunkowo rozległy i umożliwia roślinie korzystanie nawet z niewielkich opadów, np.: Sedum acre i S. sexangulare.

•    sklerofity - rośliny posiadające głęboki, silnie rozwinięty system korzeniowy umożliwiający czerpanie wody z dużych głębokości. W budowie organów nadziemnych zwraca uwagę silny rozwój tkanki wzmacniającej i redukcja powierzchni liści. Dodatkowo przed nadmiernym parowaniem, transpiracją oraz przegrzaniem chroni je gęsty kutner lub błyszczące liście odbijające promienie słoneczne, np.: Centaurea rhenana, Euphorbia cypa-rissias i Potentilla arenaria.

Odmienną strategię pozwalającą na wegetację na siedliskach o długotrwałym deficycie wody wykazują efemery. Są to rośliny aktywne tylko w wilgotnej porze roku, np. jesienią i wiosną. Należą do nich rośliny jednoroczne, które okres suszy letniej przeżywają w postaci nasion (Spergula vernalis, Erophila verna), oraz wieloletnie byliny zachowujące w tym czasie jedynie podziemne bulwy, kłącza lub cebule.

Duży wpływ na lokalne rozmieszczenie roślin wywiera także nasłonecznienie. Rośliny, które wymagają dużego nasłonecznienia, reprezentują grupę heliofitów, np.: Potentilla arenaria i Sedum acre. Należy do nich większość roślin łąk, muraw kserotermicznych i piaszczystych wydm. Cieniste lasy i głębokie wąwozy stwarzają optymalne warunki występowania dla gatunków znoszących ocienienie, tj. skiofitów, np.: Impatiens parviflora i Anemone nemorosa.

Ważnym czynnikiem siedliskowym jest żyzność gleby i jej skład mechanićzny. Gleby wytworzone z utworów piaszczystych cechują się intensywnym wymywaniem biogenów w głębsze warstwy i są zwykle mało żyzne. Porastają je rośliny oli-gotroficzne, np.: Spergula vernalis i Corynephorus canescens. Z kolei gleby wytworzone ze zwięzłych utworów (glin czy iłów) mają dużą zdolność do akumulacji soli mineralnych. Spośród składników decydujących o żyzności podłoża duże znaczenie przypisuje się przyswajalnym formom azotu. Ich zwiększona koncentracja sprzyja rozwojowi roślin eutroficznych, a zwłaszcza nitrofilnych, np.: Urtica dio-ica, Chelidonium maius i Sambucus nigra.

Istotną własnością podłoża wpływającą na podstawowe procesy fizjologiczne roślin, np. na sprawność pobierania wody wraz z solami mineralnymi, jest jego odczyn. Gatunki acidofilne, tj. kwasolubne (np.: Deschampsia flexuosa, Vaccinium