CCF20110105007

y.HKi.NUU HASZKW-.KI

Blanc, zwłaszcza lak uiętej, żeby widzom zdawało się, że stoją z bohaterem na szczycie. (Poprzednio, nawet jeśli aktor spoglądał na krajobraz z góry. widzowie widzieli go najczęściej ..z dołu".)¹¹

Słowacki wprowadził Mont-Blanc do Kordiana po obejrzeniu oryginału w Szwajcarii, ale na oryginał spojrzał prawdopodobnie od razu jako dramato-pltan, przekonany już przez Dagucrrc*a i krytyków, że nawcl tuk „potężna” i „dzika” natura może stanowić dekorację w teatrze. Podczas późniejszych podróży po Europie często napotykał krajobrazy, które najpierw zachwyciły go w teatrze, (..z którymi znałem się w operach na scenie”: Terracino. Portlcl, skaliste wybrzeże Normandii). Ciekawy przykład, jak silnie teatr ówczesny wpływał na wyobraźnię dramatopisarzy. na dobór lematów oraz Ich ujęcie plastyczne. Insccnizatorzy sprawili, żc nawet rzeczywistą „naturę” romantycy widzieli jakby -a ramą sceny. Ledwie przekroczy wszy granicę Szwajcarii, dobrze już wyszkolony przez teatr romantyczny. Słowacki spojrzał na dolinę Mijou: „Na końcu doliny widać wielką bramę — to jest góry z dwóch stron spływają i i kończą wąwóz — a w tym wejściu doliny kawał mgły wisiał do ziemi jak srebrna Kurtyna.” ¹¹

^Popełniłoby się jednak błąd, gdyby „produkcję” teatru romantycznego sprowadzić wyłącznie do cudowności, fantastyki czy rożnych rodzajów egzotyki. Teatr romantyczny miał swoją filozofię. Moralizował. Wdawał się w politykę. Szerzył ideologie. Rzadko kiedy robił to gruntownie, bo brakowało mu autorów, nawet w skali Alfreda de Vigny czy Wiktora Hugo. Niewyczerpane zasoby przemysłu teatralnego ułatwiały mu 2a to stałe podsycanie aktualności, dzięki czemu był np. dosyć czułym instrumentem politycznym. W małym stopniu nadawał się na użytek jakiejś zorganizowanej grupy. Świetnie wyrażał nastroje tłumu. Tłumowi wystarczały hasła: drwiny z żandarmów, rehabilitacja Napoleona, powstanie listopadowe Polaków, a przedsiębiorcy rzucali je. narażając się na zatargi z władzami. Częściowo dlatego, że poczuwali się do pewnej solidarności z klientami. Przede wszystkim dlatego, że idee można również sprzedawać jak towar.

W każdym razie już w Londynie Słowacki mógł się przekonać, że powstanie weszło w modę teatralną na Zachodzie. Jeden z Minor Thcatres, PavJlllon. wystawił tam podczas jego pobytu aż dwa utwory dotyczące tego tematu: Tyrania rosyjska crpli Wypnonic »a Syberii („a highly inlcrcsting mełodrama", 8 VIII) oraz Pr2yyiępi u<ołności czyli Patrioci polscy („an entire new patriolic mełodrama.

15 VJI1). Drugi z nich. wystawiony na benefis aktora Farrela cieszył się pewnym powodzeniem Za czasów Słowackiego grany by! ti razy.

Wkrótce po jego przyjeżdzie do Paryża odbyła się jeszcze ciekawsza premiera.

W Ciręue Olympique wystawiono utwór Lej Połonożs opiewający całe dzieje powstania listopadowego. Na~p^-remicr<r'(22 XII 1831) :aproszono. zdaje się. wszystkich wybitniejszych Polaków. Słowacki lakzc był na widowni. Treść ocenił krótko: „wielkie głupstwo”. Tylko czy w duchu znowu nie dodał: „ale wykonanie prześliczne"? Przynajmniej niektórych scen? Tych, które uzmysławiały paryżanom patos bitwy pod Grochowem — na piętnastometrowej arenie i scenie z panoramami? Mamy już wiele powodów, żeby Słowackiego o to posądzić.¹¹

Nie wdając się we -wszystkie wnioski wynikające z tych przykładów, zatrzymajmy ^s*ę razie na jednym. Pomiędzy doświadczeniami teatralnymi Słowackiego z lat 1831—32 oraz jego twórczością dramatyczną z 1832—45 zachodzi po-

16

krewicńslwo bliższo niż przypuszczano dotychczas. Szwajcarską twórczość Słowackiego łączy z teatrem zachodnioeuropejskim nie tyłko wspólnota tematów, ujęć i motywów, ale także wspólna koncepcja przedstawienia. Pisząc dramaty ..szwajcarskin*' Słowacki wiedział, ie wszystkie mogą być wykonane na scenie Ciekawe, że układając |:h tło i wydarzenia mało w końcu zastosował efektów, których nic widziałby w teatrach Londynu i Paryża. Czasami były Jo efekty dosyć nowe, jak szczyt Mont-Dlanc w Kordianie. Czasami zupełnie pospolite. Metamorfozy Grabca, latające duchy- i migotliwa zmienność miejsca Ualladyny. to chlcb powszedni paryskiego teatru popularnego (przede wszystkim Funambules). “

•    Większość tych efektów i większość urządzeń, które je umożliwiały, poznał

dopiero na Zachodzie. Stanowiły one wytwór zachodnioeuropejskiego przemysłu teatralnego, którego jeszcze w Polsce nic było. Za czasów Słowackiego nie mieliśmy ani teatru popularnego, ani opery szastającej złotem. Małe miasta. Wilno i Warszawa, miały po jednym, błędnym teatrzyku dla ludzi bogatych. Nic ulega wątpliwości, ie w tych teatrzykach Słowacki zetknął się po raz pierwszy z zaczątkami teatru romantycznego. Już w Wilnie widział prawdopodobnie Marię 5(unrt Schillera, Brnimoskiepo Kolzebuego, Iłajdomaków na Ukrainie Kórnera. Historyzm polskiego teatru był jednak w najlepszym wypadku cieniom paryskiego,

I    czasem karykalurą. O teatrze wileńskim powiadają, że kiedy szturmowano na jego

■    scenie Grenadę, tandetnie ustawione mury zawaliły się. Sołdaci poprzebierani

za Maurów runęli wtedy na podłogę przeklinając głośno, ordynarnie, po rosyjsku. Kiepski© złudzenie. W Warszawie, podczas ostatnich sezonów przed powstaniem zaczęła się udawać fantastyka. O warszawskiej inscenizacji Wolnego Strzelca Słowacki napisał „pyszna", a o dekoracjach Sacchollicgo do Chłopa milionowego, że „prawdziwie są zachwycające". Nic przewidział jeszcze porównania z Paryżem.

,    Obydwa przedstawienia odbyły się w teatrz© na placu Krasińskich, gdzie scena

była o połowę mniejsza od byle teatru bulwarowego (np. Porle-Saint-Marlin).

!    Oświetlenia gazowego nic doczekał, się len tealr do końca swojego istnienia

Pizcdslawienia przywodzące na myśl paryskich Funambules czy Cirąue Olyinpiąue odbywały się w naszych miastach dorywczo, w prymitywnych warunkach, dzięki '    zespołom przyjezdnym. Tłumacząc rodzinie, co to takiego Hipodrom (następne

wcielenie Cyrku Olimpijskiego), Chopin pisał ic to coś, „jak nasza Heca. tyłko do ostatniej potęgi podniesiona".^,ł

Szwajcarskie dramaty Słowackiego powstały na instrument romantyczny, a żeby poznać teatr romantyczny Słowacki musiał pojechać do Paryża i do Londynu. Jeśli chodzi o ;ego obserwacje nad grą aktorską, sam to otwarcie napisał Chwaląc rktorkę paryską w liście do matki z 9X1 1632 podkreślił z naciskiem, żc „nie zaczyna ora lak. ;ak nasze aktorki w tragedii pierwszego zaraz wiersza płaczącym glosom, ani niesie ciągle do oczu chustki, ale chowa łzy i smutek na najsmutniejsze sceny.** Aż żal powiedzieć, że te zarzuty mogły dotyczyć i Ledóchowskicj. i Halpcrtowcj (bo Słowacki widział pewnie obydwie). Może zresztą ani jednej, ani drugiej, tylko przeciętnego poziomu naszego aktorstwa, niewątpliwie prowin-M    cjonalnego. Przy odrobinie dobrej woli można jeszcze wyłowić z tego zdania

•*    potępienie stylu: klasycznego. Słowacki, mógł się wyśmiewać z estetyki, która

zobowiązywała tragika do utrzymania całej roli w jednej tonacji uczuciowej i zabraniała zastosowania większej skali w wyborze mimiki, intonacji czy gestu. Za jego czasów panowała w Warszawie niemal wszechwładnie.^,e

3

17