cenzura

CENZURA - CHANSONS DE GĘSTE 75

CENZURA - CHANSONS DE GĘSTE 75

Literatura i władza, 1996; H. Markiewicz, Polska historiografia literacka wobec cenzury rosyjskiej, „Pamiętnik Literacki” 1996, z. 3; P. Buchwald--Pelcowa, Cenzura w dawnej Polsce, 1997. mg

Cezura (<łac. caesura = odcięcie; ang. cae-sura, fr. cesure, niem. Zasur, Einschnltt, ros. ąe3ypa) — 1. w -» metryce antycznej przedział międzywyrazowy przypadający stale wewnątrz określonych stóp wersu; szerzej: każde przecięcie stopy przez koniec wyrazu. Por. heksametr, średniówka; 2. w -> wierszu sylabotonicznym przecięcie stopy przez koniec wyrazu (lub -* zestroju akcentowego), będące rezultatem rozmijania się toku zestrojowego i stopowego w wersie, czyli tzw. toku krzyżowego. W sposób naturalny występował on w wersach złożonych ze stóp, dla których trudniej znaleźć odpowiedniki w polskich układach zestrojowych, a więc w -»jambie,

-» daktylu i anapeście. Oto przykład trój* stopowca jambicznego o toku bez wyjątku cezu-rowanym (cezura zaznaczona jest gwiazdką*):

Za moich* młodych* lat Piękniejszym* bywał* świat,

Jaśniejszym* wiosny* dzień!

(A. Asnyk, Za moich młodych lat)

Dążność do urozmaicania i komplikowania toku rytmicznego w wierszu sylabotonicznym przejawiła się m.in. w działaniach przezwyciężających opór języka, a więc w ograniczaniu c. w tych układach stopowych, w których łatwo wynikają one z wersyfikacyjnej inercji, a równocześnie we wprowadzaniu c. do tych, które wykazują naturalną skłonność do toku dierezowego (-* dierc-za), a więc do -t: trocheja, amlibracha i -* pe-onu III. Oto przykład c. w czterostopowym trocheju:

Jazz* — zamiecią, dym* — kurzawą,

Sześć* tysięcy w jedno ciało Zrosło się* i oszalało!

(J. Tuwim, Bal w operze)

Lit: T. Kuryś, Cezura, [w zbiorze:] Sylabo tonizm, red. Z. Kopczyńska, M.R. Mayenowa, 1957; zob. też sylabotonizm. aos

Chansons de geste (fr.) — francuskie poematy epickie z XI—XIII w„ opowiadające o czynach i przygodach historycznych i legendarnych bohaterów, układające się w cykle skupione wokół dziejów opiewanych postaci, wybitnych rodów lub znanych sytuacji i zdarzeń. Wśród ok. 100

Autorami znanych c. byli m.in. bizantyńska cesarzowa Eudokia, L. Capilupi, E. dc Pleurre. Na gruncie polskiej kultury lit. klasyczny c. nic występuje, jego zminiaturyzowanym i wyłącznic zabawowym odpowiednikiem jest tzw. bigos literacki Próbki rozmaitych c. daje J. Tuwim w Pegazie dęba.

Lit: Van de Weger, Revue analytiąue des ouvrages ecrits en centon, 1868; J.O. Delepierre, Tableau de la litteralure du centon chez les anciens et chez les modernes, 1.1 —2,1874—1875; T. Cieś-likowska, Centon i centonowa twórczość, „Acta Universitatis Lodziensis” 1980, S. I, z. 35. aos

Cenzura (< łac. censura = urząd cenzora, od censere — oceniać, osądzać; ang. censorship, fr. censure, niem. Zensur, ros. ąensypd) — kontrola nad wszelkiego typu wypowiedziami artystycznymi, publicystycznymi, naukowymi, dokonywana przy wprowadzeniu ich w obieg społeczny. C. może mieć charakter zwyczajowy, gdy nie sformalizowana presja społeczna nie dopuszcza do ogłaszania wypowiedzi podejmujących określone tematy lub wyrażających nie aprobowaną ideologię, ale może też mieć charakter instytucjonalny wówczas, gdy istnieje powołany przez państwo bądź inne organizacje (np. religijne) urząd, którego specjalnym zadaniem jest kontrolowanie wypowiedzi i w określonych wypadkach niedopuszczanie ich do wiadomości społeczeństwa. Formą tej ostatniej jest c. prewencyjna, która zabiegów kontrolnych dokonuje przed publikacją druku bądź przed premierą widowiska teatralnego; w innych wypadkach c. zarządza wycofanie tekstów już publikowanych bądź zdjęcie granej sztuki z afisza. C. dotyczyć może wielu sfer zjawisk, przede wszystkim jednak obejmuje problemy polityczne i ideologiczne, nie dopuszczając do rozpowszechniania idei zagrażających grupom sprawującym władzę bądź instytucjom, które cieszą się wielkimi wpływami (np. instytucjom religijnym); często c. kieruje swoje zainteresowania ku sprawom obyczajowym, nie dopuszczając do przekraczania tego, co uważa za granice przyzwoitości.

Lit.: H.H. Houben, Verbotene Literatur von der klassischen Zeit bis zur Gegenwart, t 1—2, 1924—1928; A.L. Haight, Banned Books, 1955; M. Otto, Die literarische Censur ais Problem der Soziologie der Po li tik, 1968; M. Prussak (oprać.), Świat pod kontrolą. Wybór materiałów z archiwum cenzury rosyjskiej w Warszawie, 1994; M. Fik, Cenzor jako współautor, [w zbiorze:]