CIMG0447

58

Cmentarz

Należy uważać, że ten rodzaj „nowych** cmentarzy nadał funkcję wspólnotową gminie wiernych: cmentarz stawał się ośrodkiem życia kulturalnego i religijnego, miejscem publicznym wokół kościoła. „Tę podwójną funkcję cmentarza - pisze Philippe Aries - tłumaczy przywilej prawa azylu, przywilej oparty na tej samej zasadzie co grzebanie zmarłych —* ad sanctos. Święty patron zapewniał żywym, którzy go czcili, doczesną opiekę, tak jak zmarłym, którzy powierzali mu swoje ciała - opiekę duchową. W obrębie tych murów tak żywi jak i martwi zażywali pokoju Bożego [...]” (Ph. Aries, Człowiek i śmierć, Warszawa 1989, s. 73). Funkcja azylu, jaką posiadał w wiekach średnich cmentarz, stwarzała dogodne miejsce spotkań wspólnoty parafialnej. Zdarzało się nawet, że zbiegowie klecili sobie domki na cmentarzach. Stąd synod w Normandii w 1080 r. nakazuje wypędzać uchodźców z cmentarzy z chwilą, kiedy skończy się niebezpieczeństwo. Pojęcie cimeterium nabrało znaczenia „miejsca zamieszkałego przy kościele'*. Nie przypadkiem w Selestat (Francja) w XIII w. rada miejska zwalniała mieszkańców cmentarzy od podatków. „Ludzie mieszkali więc na cmentarzach - pisze Aries - i wcale nie przejmowali się widzeniem pogrzebów, czy sąsiedztwem wielkich wspólnych grobów, które stały otworem, dopóki ich nie wypełniono. Nie tylko ci rezydenci przebywali na cmentarzu, nie zważając na widoki i odory wydobywające się ze wspólnych dołów i kostnic. Cmentarz służył jako forum, jako główny plac i promenada, gdzie mieszkańcy gminy mogli się spotkać, gromadzić, spacerować, załatwiać sprawy duchowe i doczesne, bawić się i zalecać. Średniowieczni autorzy zdawali sobie sprawę z pobliskiego charakteru cmentarzy, widzieli jak bardzo różni się locus publicus ich epoki od loci solitarii pogańskich grobowców*’ (Ph. Aries, Człowiek i śmierć. Warszawa 1989, s. 75).

„Cmentarz • kontynuuje Aries - był miejscem przechadzek, spotkań i rozrywek. Zastępował promenadę. I pozostał nią w Bretanii z czasów Anatola Le Brąz: «M łodzie nieć niech pod wiązami i cisami cmentarza po nieszporach wyznaczy spotkanie dziewczynie, która się mu spodoba, i niech doczeka dni odpustowych, aby ją zaprosić na przechadzkę albo na tańce». Zakazy synodów, ponawiane bezskutecznie przez wieki, przekonują nas więc, że cmentarze zawsze służyły rozrywkom i zabawom, a te z kolei towarzyszyły targom i jarmarkom. W 1231 r. synod w Rouen «zabraniał pod karą ekskomuniki tańców (choreas) na cmentarzach i w kościele». Zakaz ten odnajdujemy prawie nie zmieniony w roku 1405: zabrania się wszystkim osobom tańczyć na cmentarzu, grać tam w jakiekolwiek gry” (Ph. Aries, Człowiek i śmierć. Warszawa 1989, s. 79).

Współczesny cmentarz jest tworem końca XVIII w. Nawet uwidacznia się to w tych samych tendencjach, co rozwój miast. Od XVIII w. rozwijają się obok metropolii —»nekropolie.

W XVI w. mamy do czynienia z tzw. cmentarzami pierwszej generacji, tj. powstałymi w Europie zachodniej od XVI do XVIII w. Cechuje je usytuowanie blisko kościoła, przylegają wręcz do niego. Cmentarze drugiej generacji bywały umiejscawiane daleko od kościołów. To zjawisko zaczyna się dopiero w XVIII w. „Cmentarze wieku XVIII - pisze Aries - zaspokajały wymagania demograficzne: wobec przybytku ludności parafie miały, albo chciały mieć, dwa cmentarze, jeden przyległy do kościoła lub chociażby blisko położony, dla bogaczy, którzy dostawali się tam przez kościół, gdzie odprawiano nabożeństwa przy zwłokach, i drugi dla ubogich, których nie wnoszono do kościoła, tylko transportowano bezpośrednio z miejsca, gdzie zmarli, do wspólnego grobu. Topograficzne rozdzielenie w śmierci bogatych od ubogich zostało w ten spo

sób przypieczętowane: jedni w kościoła i na cmentarzach przyległych albo pob skich, drudzy na cmentarzach odległy i podmiejskich** (Ph. Aries, Czlow i śmierć, Warszawa 1989, s. 314—315).

Od XVIII w. zaczyna się proces r dzielania kościoła od cmentarza, co •znaczy jeszcze zwrotu ku laicyzacji proces dopiero wystąpi w XX wieku).