CIMG4166

SZCZEPIONKI SYNTETYCZNE

Poznanie składu chemicznego czynnych i swoistych antygenowo składników wirusa stworzyło możliwości ich syntezy. Już w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych uzyskano powodzenie w przypadku wielu wirusów o dużym znaczeniu w patologii i epidemiologii zakażeń (np. antygeny wirusów poliomyelitis pobudzających powstanie przeciwciał neutralizujących; cykliczne peptydy antygenu powierzchniowego wirusa wirusowego zapalenia wątroby B; hema-glutynina wirusa grypy, różne peptydy wirusa HIV).

Kryteria aktywności syntetycznych preparatów szczepionkowych są na ogół odnoszone do aktywności uodparniającej, jaką uzyskuje się z już stosowanymi szczepionkami, ewentualnie do odpowiedzi odpornościowej pozakaźnej. Okazało się, że dotychczas otrzymane doświadczalnie szczepionki są immunologicznie swoiste, lecz ich aktywność uodparniająca nie dorównuje szczepionkom już stosowanym (mniejsza zawartość przeciwciał, krótszy okres ich obecności w surowicy). Stworzyło to określone problemy ukierunkowujące badania na produkcję bardziej stężonych preparatów, wytwarzanie bardziej immunogen-nych peptydów cyklicznych, poszukiwania nowych przydatnych adiuwantów, zmianę liczby dawek wspomagających. Jest to jednak kierunek szczególnie istotny, ponieważ praktycznie eliminuje wszelkie zagrożenia, jakie niesie genom wirusa lub genom jakiejkolwiek komórki, usuwa wszelkie możliwości obecności obcych składników pochodzenia komórkowego, mogących być przyczyną niepożądanych reakcji poszczepiennych, w tym w stanach nadwrażliwości na białko obcogatunkowe.

Wiadomo też, że syntetyczne peptydy niejako związane na białkowym wielocząsteczkowym nośniku stwarzają system zdolny do podwyższenia odpowiedzi immunologicznej przez uruchomienie zarówno potencjału T limfocytów, jak i limfocytów B.

Również i w tym przypadku sądzi się, że istotną rolę może odegrać odpowiedni dobór adiuwantów. Są obserwacje wskazujące, że np. istnieje potencjalna możliwość zastąpienia klasycznych mineralnych żeli, jak wodorotlenek glinu i fosforan wapnia, przez np. wspomniane już cytokiny.

Istnieje jednak aktualnie wiele problemów wymagających rozwiązania przed praktycznym zastosowaniem. Należy tu wziąć pod uwagę możliwość, że zastosowany nośnik białkowy może immunologicznie zdominować odpowiedź na celowy epitop. Należy się też liczyć z wystąpieniem reakcji krzyżowych z białkiem komórek tkanek normalnych organizmu, a w konsekwencji z niekorzystnymi reakcjami autoimmunologicznymi.

SZCZEPIONKI DNA

Szczepionka DNA jest nowym podejściem do immunizacji organizmu. Wszelkie dotychczas stosowane metody sprowadzają się do pobudzenia komórek immunologicznie czynnych za pomocą swoistych antygenów bądź aktywnych replikujących się atenuowanych wirusów zawierających takie antygeny. W efekcie - uzyskiwanie bariery odpornościowej przeciwko zakażającym zarazkom.

To nowe podejście - tzw. szczepionki DNA - polega na wprowadzeniu plazmidu DNA zawierającego gen/geny kodujące określony antygen, który ma posłużyć jako swoisty bodziec pobudzający odpowiedź odpornościową organizmu. Wprowadzenie plazmidu do odpowiednich tkanek gospodarza ma zainicjować wytwarzanie in situ tego antygenowego epitopu wirusowego.

Ten sposób uodpornienia angażuje zarówno limfocyty T, jak i B. Stwarza możliwość uzyskania szczepionek wolnych od niepożądanych nadkażeń, o określonych parametrach stabilności oraz otwiera możliwości produkcyjne na dużą skalę.

Tego typu doświadczalne szczepionki z wbudowaną informacją immuno-gennych epitopów wirusów grypy, wirusowego zapalenia wątroby typu B, wścieklizny i HIV, a także niewirusowego pochodzenia uzyskano i wykazano ich aktywność immunologiczną. Jest też możliwe opracowanie szczepionek RNA, a także drobin kwasu nukleinowego w innych połączeniach.

Badania wykroczyły poza skalę doświadczeń laboratoryjnych. Ich wprowadzenie do uodparniania w klinicznych próbach u ludzi powinno wykazać ich rzeczywistą przydatność do stosowania powszechnego lub w określonych wskazaniach indywidualnych.

Tak jak w odniesieniu do każdej szczepionki, również w przypadku każdego produktu profilaktycznego lub terapeutycznego konieczne jest przestrzeganie bezpieczeństwa danego preparatu.

W przypadku szczepionek DNA problemy bezpieczeństwa powinny uwzględniać: możliwość działania mutagennego (w tym także transformacji typu nowotworowego) w następstwie wbudowania wprowadzonego DNA w chromosomy gospodarza, możliwość wystąpienia niepożądanych patologicznych zmian w następstwie długotrwałej ekspresji obcego antygenu (w tym przypadku immunologicznie czynnego wirusowego epitopu zakodowanego w DNA plazmidu). Należy też uwzględnić wystąpienie niepożądanych następstw związanych z teoretyczną możliwością zaistnienia reakcji immunologicznej na wprowadzony DNA, a w przypadku wbudowania dodatkowej informacji kodującej biologiczny czynnik o potencjale wspomagającym (adiuwant - cytokina) - prawdopodobieństwo pojawienia się reakcji niepożądanych może się zwiększyć.

Wszystkie klasyczne elementy konieczne do aprobaty każdej szczepionki, a szczególnie w odniesieniu do szczepionek DNA (RNA), muszą być uwzględnione w zasadach produkcji i kontroli szczepionki w dwóch głównych grupach tematycznych: immunogenność i bezpieczeństwo. Jest istotne, że już obecnie (1996 r.) prace w tym zakresie są w toku (zespoły ekspertów WHO).

PRZECIWCIAŁA PRZECIWIDIOTYPOWE JAKO SZCZEPIONKI

Determinanty idiotypowe (Id) określają konformację fragmentu, reagującego z antygenem rejonu zmiennego cząsteczki immunoglobuliny, który stanowi utrwalone genetycznie „negatywne odbicie antygenu". Determinanty te, charakterystyczne dla każdego przeciwciała i występujące również na receptorach antygenowych limfocytów, są immunogenne, a homologiczne (auto) przedw-

197