DOK1
1

Pierwszą grupę stanowią m o r f e m y, które definiuje się jako najmniejsze, dale] niepodzielne /składające się jedynie z fonemów/ elementy semantyczne, które jednak samodzielnie nie funkcjonują ani semantycznie /nie są znakami określonych desygnatów, nie stanowią elementów słownika/, ani syntektycznie; np. morfemy pis-, ucz-, -arz w takich wyrazach, jak pisarz, uczeń, są tylko elementami samodzielnych znaków. Niektóre morfemy mogą być jedynymi składnikami jednostki leksykalnej /tematu fleksyjnego/, no. dom-,pies-, kar-, inaczej mówiąc mogą być tematy fleksyjne proste, które składają się jednego morfemu /o tym dokładnie niżej/.

Rozróżnia się kilka.typów morfemów ze względu na ich fu n kej e oraz ze względu na to, czy bywają jedynymi składnikami tematów fieksyjnych.

funkcja morfemu jest dwojaka: a/ semantyczna, polegająca na informowaniu o czymś w rzeczywistości pozajęzykowej oraz b/ sy nta k t y c z n a, informowanie o relacjach między elementami tekstu. Np. morfemy dom-, koi- odsyłają do czegoś w rzeczywistości pozajęzykowej, a morfemy: -em, -u, i domem, kotu/ informują o funkcji tego znakuzw zdaniu. Oczywiście bywają wypadki bardziej skomplikowane, gdy obie funkcje na siebie nachodzą, np. rnorfem fleksyjny może mieć funkcję semantyczną, ale o tym niżej /s. 8 /.

Wypadki skrajne, jeśli idzie o funkcję, stanowią dwa typy morfemów: morfemy rdze n n s /leksykalne/ mają funkcję semantyczną, morfemy g r a m a t y c z n e mają funkcję syntak-tyczną. Trzeci typ morfemów to morfemy słowotwórcze, które mają funkcję najczęściej taką samą jak rdzenne, tzn. semantyczną, np, sk, w damek, kwiatek ma znaczenie takie samo jak przymiotnik mały; -arz, w pisarz, blacharz to tyle co ''wykonawca’, Różnica między tymi dwoma typami morfemów o funkcji semantycznej polega na tym, że rdzenne mogą występować jako jedyne składniki jednostki leksykalnej /tematu fleksyjnego/ np. dom, pies, a słowotwórcze nie mogą: nie ma wyrazu, który składałby się tylko z morfemu -arz, -ak, -ac. Poza tym morfemy rdzenne muszą występować w każdej jednostce leksykalnej, natomiast słowotwórcze mogą wchodzić w skład iekssmu, ais nie muszą.

Następna hierarchicznie wyższa jednostka języka to j e k ss m, czyli jednostka leksykalna /słownikowa/, lub wyraz w potocznym sensie’. Terminy te oznaczają element słownika, s więc znak należący do inwentarza, którym dysponuje każdy mówiący danym językiem, ale nie użyty jeszcze w tekście, nie uformowany składniowo^{1 2 3 4}, Niektórzy ujmują teksem bardziej abstrakcyjnie jako klasę wszystkich form fieksyjnych, które jakby są jego wariantami, realizacją tekstową. Dla wyrazów odmiennych jest on tożsamy z tematem fleksyjoym /np. główkma-iutk-f. Jednostka leksykalna odmienna bywa w słownikach umownie reprezentowana przez pewne formy /np. rzeczownik przez M.Ip.; kotek, czasownik przez bezokolicznik: pić i, jednakże wiadomo, że w istocie jednostką słownikową nie jest poszczególna forma fleksyjne, ale coś, co jest bazą tych wszystkich form, tzn. temat fleksyjny, a więc dla cytowanych przykładów postać: kotk- oraz dwie postaci czasownika: pi-: pij-, od których dopiero tworzy się cały zbór form fieksyjnych.

Jednostki leksykalne, jsk już powiedzieliśmy, mogą być proste, tzn. składać się tylko z morfemu rdzennego /np. koi-, kwiat-, mał-, albo mogą być konstrukcjami zbudowanym? z morfemów /np. kotk-, kwietn-, maiutk-l. Leksemy, które są konstrukcjami, noszą nazwę for-' m a cji słowo t w o r c z y c h i stanowią przedmiot słowotwórstwa. Z tematów fłeksyj-

1

^sTermin wyraz jest wieloznaczny, może oznaczać formę fleksyjną/np. zdanie: widzę psa składa się

2

z dwóch wyrazów: widzę i psa/ lub lefcsem /np. polszczyzna obejmuje około stu tys. wyrazów, tj.

3

jednostek słownikowych/.

4

Por. Achmanowa /I/: „teksem — wyraz jako element strukturalny języka, jako wy raz-typ /w odróżnieniu od wyrazu jako jednostki mc-wy, wydzielającej się w procesie mowy/" s. 214.