DSC00471 (15)

my, życie nie zwycięża na ruinach, spowodowanych akcją nc-l gatywnego bohatera. Tylko wyjątkowa ostrość widzenia próbie-1 mu społecznego uzasadnia ten typ konstrukcji fabularnej, po- 9 zwalający na rezygnację z wszelkich odcieni, z brania pod uwagę i różnych perspektyw postaci powieściowych, z wprowadzania fl subiektywnych punktów widzenia, rozbijających jednoznaczność* sytuacji bohatera i jego doświadczeń.

Rola elementu zdarzeniowego we wczesnych powieściach! Orzeszkowej jest na ogól duża. Mimo że „poznanie siebie”, z wy-IB cięstwo nad namiętnościami, odnalezienie słusznej drogi życio-B wej i dokonanie wyboru właściwych wartości jest zasadniczym B obowiązkiem jednostki, mimo że nawet w powieści o rozbudo- B wanej intrydze bohater walczy nie tylko z „czarnym charakte- I rem", lecz z własną słabością, lenistwem czy lekkomyślnością, I _^r~Skkcja „zewnętrzna” nie bywa nigdy podporządkowana „wewnątrz- I nej”, nie stanowi dla niej pretekstu. Świat powieściowy Orze- I ■ szkowej jest światem praktyki spoIe_ęznej. Rozwój moralny je- 'I ^dnostki uzależniony jest od doświadczeń życió^ycK) od obiek- I tywnego układu zdarzeń w świecie społecznyinTrealizuje się 1 i sprawdza w działaniu. Także panoramiczny obraz rżeczywis- | tości społecznej w późniejszych utworach ukazywany jest w perspektywie konfliktów i kolizji interesów jednostek i grup.

W miarę rozwoju doświadczenia pisarskiego zmienia się też proporcja między elementem działania i dyskusjami problemowymi, co z zadowoleniem notowała krytyka pozytywistyczna, pochwalając każdy przejaw dążenia do zwiększenia „powieściowego * ruchu” w twórczości Orzeszkowej.

Fakty te nie oznaczają jednak zasadniczej przewagi elem ; tów dynamicznych nad statycznymi w powieściach omawianego ^J okresu. W utworach z połowy lat siedemdziesiątych w miej ^ sce dawnych deklaracji ideowych i tyrad moralistycznych pojawiają się bowiem bardzo rozbudowane sceny obyczajowe, ukazujące styl życia przedstawianych środowisk. Występowały one już we wcześniejszych „melodramatach społecznych” pisarki, pełniły tam jednak funkcję dydaktyczną. Groteskowy obraz domowego życia rodziny Suszyców w Na dnie sumienia ukazy-4M

wał odstręczający przykład próżniactwa ł głupoty kobiet z podupadłej sfery urzędniczej, sielanka w domu Monilki czy Salusi rysowała wzory cichego szczęścia ludzi skromnych, lecz uczciwych. Już jednak w Elim Maków erze, jakkolwiek funkcja dydaktyczna scen obyczajowych nie zanikła całkowicie, na plan pierwszy wysunęła się dążność do szerokiego i pełnego przedstawienia rysów obyczajowych rzeczywistości społecznej. Wynikało to zarówno z chęci zbliżenia do czytelnika egzotycznego środowiska drobnych handlarzy żydowskich, jak i ukazania możliwie wielu wariantów szlacheckiego życia domowego. -Zestawienie Na dnie sumienia, powieści dziejącej się w jakiejś dość nieokreślonej dzielnicy Polski (wiele danych wskazuje na Galicję, ale przeczą temu pewne realia obyczajowe, wiążące się z zaborem rosyjskim), utworu, któremu krytycy zarzucali słusznie operowanie konwencjonalnymi obrazami .romansowymi 'i nieumiejętność uchwycenia „rodzimych” rysów ukazywanych środowisk, z Elim Makoicerem, przynoszącym szeroką i bogatą Iw realia panoramę litewskiej prowincji — wskazuje, jak uderzająca zmiana dokonała się w warsztacie pisarskim Orzeszkowej w ciągu dwóch lat dzielących czas powstania obu książek. El* Mdkower to pierwsza powieść realistyczna w warstwie oby- , czajowej. Zapoczątkuje ona w twórczości-^Przeszkowej długi szereg utworów, których ambicją będzie badanie różnych pięter „społecznej budowy”. Waga obrazów obyczajowych w strukturze późniejszych powieści, drobiazgowość przedstawienia codziennego życia bohaterów wiąże się z nową koncepcją fabuły, rysującej „dramat” dostrzeżony w sytuacji społecznej, we wzajemnym stosunku grup, w zwykłym układzie faktów życia zbiorowego.

Bogactwo obserwacji i wiedzy o życiu społecznym, występujące w twórczości Orzeszkowej od czasów Elego Makotvera,( stanowi w dużym stopniu o wartościach poznawczych jej powieści. Nie można tego na ogół powiedzieć o tak zwanym „tle” wczesnych utworów pisarki. Trzeba będzie jeszcze czas jakiś poczekać, nim w książkach jej pojawią się sfunkcjonalizowane, oryginalne i bardziej ^artystycznie interesujące krajobrazy litewskie. W pierwszym okresie twórczości sakramentalny obraz

M — Żmigrodzka 463