DSC00637

Odojewski zaś przedstawia nieco zrujnowane przez wojnę miasteczko i jego mieszkańców, „którzy próbowali jeszcze żyć normalnie, a już odwiedzali się nawzajem patrząc sobie w oczy podejrzliwie, przystawali na ulicy po kilku i rozprawiając o pogodzie, mówili jednocześnie o śmierci” (Zś, 127). Cień zatraty pada na Ukrainę.

Stylistyka frenetyczna polskiego romantyzmu z takiego doświadczenia zagłady bierze swój początek; jej objawy są widoczne i w powieści Odojewskiego. Ale też u niego występuje pewna kontairunacja, znana w romantyzmie właściwie przede wszystkim Krasińskiemu, a mianowicie — połączenie tchnących frenetycz-nym rozjątrzeniem wydarzeń ze stylem wysokim. To zwłaszcza uderza w opisach rozkładających się trupów z mogił katyńskich i szczególnej trumny matki Pawła — w postaci wyrąbanej z jej zwłokami z zamarzniętej gnojówki zielonkawej bryły lodu. Celem artysty — i to osiągniętym w całej doskonałości — jest tutaj sakralizacja¹⁸ estetyczna tej odrażającej i przerażającej rzeczywistości poniżonej śmierci, właśnie — ocalenie męczeństwa przez sztukę. Naruszenie tabu śmierci przez ohydnych morderców, zada-, jących śmierć-bluźnierstwo, zostało przez Odojewskiego uwydatnione, ale i przekształcone. Artystyczny wymiar opisu nadał tej śmierci uzasadniony patos: wzniosłości katyńskich męczenników i matki, zamordowanej bestialsko Polski.

Stylistyka frenetyczna łączy się najściślej z historiozofią, uderzająco podobną w Zamku kaniowskim Goszczyńskiego i w Zasypie wszystko, zawieje... To filozofia historii posługująca się obrazowaniem apokaliptycznym. Noc i zło panują nad światem, a ludzie popadają w szaleństwo. Odojewski — podobnie jak Goszczyński — w swych historiozoficznych obrazach odwołuje się często do metaforyki ognisto-infernalnej: po pogromie widok przedstawia się taki jakby tu dopiero co piekło całe szalało” (Zś, 150);

¹⁸ O występujących w literaturze kresowej procederach szczególnej desakra-lizacji (jak np. u J. Mackiewicza czy L. Buczkowskiego) oraz sakralizacji (u A. Stojowskiego czy T. Konwickiego) pisze J. Jarzębski, w: Exod.ua. Ewolucja obrazu kresów w literaturze polskiej po II wojnie światowej („Almanach Humanistyczny” [ 1988, nr 9).

202