DSC01185

242

allegoria). To natomiast, co Kwintylian (patrz wyżej) nazwał allegoria aperta permbcta, czyli otwartą i mieszaną, posługuje się podobieństwem bynajmniej nie oczywistym. Sam termin Kwintylianowski nie jest dostatecznie jasny (por. przyp. 17) — może bowiem oznaczać zarówno otwartość dla różnych znaczeń, jak i oboczność dwu różnych sensów (dosłownego i postulowanego czyli immutowanego), a wreszcie może odnosić się do potrzeby metatekstowej eksplikacji. Potrzeba taka nie musi być wcale wadą alegorii czy całego alegorycznego utworu — może bowiem budzić zaciekawienie brakiem spójności w planie dosłownym, która to spójność zostaje przywrócona w planie następnym póprzez rzeczoną eksplikację tekstu. Tak było w omawianym poprzednio (patrz rozdz. IV) exemplum o bocianicy, przemienionej z drastycznej narracji realistycznej w nabożną naukę o chrzcie, który maże grzechy. W podobny sposób funkcjonują wszelkie parabole, czyli przypowieści: są to z punktu widzenia porządku genoiogicznego krótkie opowiadania moralizują-ce (dydaktyczne), skonstruowane z alegorii o dwu planach na pierwszy rzut oka niespójnych, skutkiem czego samo objaśnienie sensu przestaje jak gdyby należeć do działań metatekstowych, ponieważ staje się estetycznie i intelektualnie ważnym składnikiem utworu, podobnie jak rozwiązanie w enigmie czy jak wszelka zaskakująca puenta.

Poetykę przypowieści najłatwiej zilustrować przykładem przypowieści biblijnej, ponieważ w niej ze szczególną intencją zatarta jest spójność pierwszego poziomu alegorycznego opowiadania, którego sens zostaje ujawniony jako rewelacja. I tak np. ewangeliczna przypowieść o robotnikach w winnicy (Mt 20), którzy jednakowo denarem zostali wynagrodzeni, choć niektórzy najęci zostali o godzinie trzeciej, inni zaś około jedenastej, niezrozumiała jest już wewnątrz świata przedstawionego, bo dla uczestników zdarzenia — dla robotników; sens postępowania tak wyjaśnia gospodarz: „Weź, co twoje i odejdź. Chcę też i temu ostatniemu dać tak samo jak tobie. Czy mi nie wolno uczynić ze swoim, co chcę?” (Mt 20, 13—16); a to z kolei Jezus objaśnia uczniom swoim: „Wielu zaś pierwszych będzie ostatnimi, a ostatnich pierwszymi” (Mt 19, 30), co jest odpowiedzią na pytanie Piotra o nagrodę za opuszczenie domów i pójście za Nauczycielem, a zarazem stwierdzeniem, że zbawienie jest niezależne od czasu nawrócenia.

Greckie paraboli znaczy dosłownie „zestawienie”, „porównanie”, „podobieństwo" i tak było tłumaczone na łacinę (simUitudo), a w retorykach omawiane było przy okazji teorii dowodzenia. Wyrazistość gatunkowa paraboli była raczej zatarta, a w każdym razie w ciągu stuleci stosunek figur do gatunków przysparzał teoretykom niemało trudności. Scaliger raz twierdził, że „figura zwana przez Greków alegorią jest tym samym, co parabola”³⁰, ale zarazem powtarzał definicję alegorii za Kwintylianem: alegoria jest to „figura wyrażająca co innego, a co innego, podobnego mająca na myśli”, czyli po

^M I. C Scaliger, Poetyka, ki O, praeł. J. Mańkowski, [w:] Poetyka okresu renesansu, i. 273 i a.

łacinie jakby allusio', figura ta ma cztery poddziały, a mianowicie „apólogos, atnos, mfthos, paroimUT*^{1 2}.

Żeby zdać sobie sprawę z niejakiego a nieuniknionego zamieszania, najpierw wyjaśnijmy użyte przez Scali gera terminy: apólogos to tu raczej „przypowieść” — piszemy „raczej”, ponieważ gr. apólogos może znaczyć także „bajka”, ściślej „bajka ezopowa” (niem. Fabel, Tierfabel, ros. basnja); ale ponieważ Scaliger za chwilę dodaje, że „apólogos jest rodzajem w stosunku do auios i mythos”, domyślamy się, że przez atnos rozumiał bajkę właściwą, a przez mythos — mit, choć pełen wątpliwości dodawał, że są to znaczenia zbliżone, tyle że dinos jest nazwą starszą i wywodzi się ze słowa parainesis (pareneza), przez co rozumiemy, zgodnie z tradycją, literaturę tworzącą wzory postępowania. Paroimia to przysłowie — i z tym nie mamy większych trudności (por. paremiologia — nauka o przysłowiach) — a jeżeli odwołujemy się do nowożytnej recepcji teorii starożytnych, to po to, by pokazać, jak rozległy jest obszar sporu.

Czy przysłowie jest alegorią? Można nieco inaczej sformułować pytanie: czy alegoria i alegoryczne myślenie współtworzy gatunek bajki i przysłowia? Zwróćmy przy tym uwagę, że przysłowie (czy przynajmniej przysłowie właściwe, przedstawiające jakiś obraz-sytuację, różne od abstrakcyjnego aforyzmu lub maksymy) jest spokrewnione z bajką. Jest krótkie i lapidarne, ale poza tym, podobnie jak bajka, określa pewien stan rzeczy, który uznajemy za reprezentatywny i poddajemy uogólnieniu. Mówiąc: „Gdzie drwa rąbią, tam drzazgi lecą”, nie głosimy tego spostrzeżenia z myślą o pracy drwali, lecz w intencji generalizującej: przy pożytecznej pracy powstają ubytki i szkody, których nie można uniknąć. Stwierdzamy fakt prawdziwy, gdy mówimy, że „nie od razu Kraków zbudowano” (możemy wszakże powiedzieć to samo w innym języku i o innym mieście²²), ale odnosimy to do wszelkich dzieł, których wykonanie wymaga dłuższego czasu. Podobnie postępujemy z bajką, która nie całkiem ściśle, choć nie bez racji zwana bywa zwierzęcą: wilk pożera jagnię, bo jest silniejszy, a na domiar złego znajduje usprawiedliwienie tego czynu (por. Stanisława Trembeckiego Wilk i baranek), co zgodnie z bardzo starą regułą interpretacji rozumiemy jako konstatację praw przemocy rządzących społeczeństwem.

Można by więc stwierdzić, że relacje między światem przedstawionym a uogólnionym sensem odpowiadają relacji między planem dosłownym a im-mutowanym, przy czym plan dosłowny nie trąd sensu, a więc tak jak w alegorii o okręde i rzeczypospolitej. Są jednak między tymi figurami istotne różnice. Okręt w czasie burzy może być tylko opisem niebezpiecznej podróży, gdy jednak ma się odnosić do zagrożonego państwa, wymaga eksplikacji, czyli zastosowania alegorezy. Bajka i przysłowie natomiast nie tylko nie potrzebują

1

*> Op. cti. s. 274.

¹¹ Np. łac.: „Roma fuit non una dic condita" albo ukr.: „Ne widrazu Lwiw zbudowały”,

2

zapewne wiele innych tym podobnych.