DSC01990

Przedmowa

magnata, odznaczały się często uniżonością, w której ginęła godność ludzka. „Idąc drogą najgłębszego oddania i z pochylonym karkiem — pisze jeden z takich pochlebców — należy czcić świetność twego domu.” Albo: „Szczupłemu oratorskiemu pióru szczodrobliwą łaską pańską attemperowanemu humili nisu nie lecieć, ale do stóp pańskich czołgać się należy, Jaśnie Wielmożny Mości Dobrodzieju.”¹¹ Hugo Kołłątaj, który w dziele Stan oświecenia-w Polsce w ostatnich latach Augusta ITT poddał gruntownej analizie stosunki kulturalne w kraju, widzi ścisły związek między rozkładem państwa a upadkiem oświaty i zepsuciem mowy polskiej. „Tak wielki upa- ■ dek mowy ojczystej i zupełna obojętność, którą mieli j względem niej ludzie wyższego znaczenia, była w sa- I mej rzeczy dobru krajowemu szkodliwą. Naród wolny | nie mógł utrzymać się w dawnym stanie swego znaczenia i powagi tylko przez zgodę obywatelów; zgody nie można było inaczej uzyskać, tylko przez jednakie poj-mowanie potrzeb krajowych, tych nie można było jed- \ nako pojąć — tylko za pomocą jednakiego i powszechnego oświecenia. Mowa ojczysta, będąc najzręczniejszym narzędziem do tak ważnego celu, nie mogła sprawić pożądanego skutku jako zupełnie wzgardzona, jako wygnana ze dworu, z trybunałów i wszelkich innych urzędów, jako nareszcie zaniedbana w szkołach.”¹² W tej sytuacji upadku gospodarczego i kulturalnego oraz postępującego rozkładu politycznego państwa pojawiają się pierwsze próby reform, które mają „swe źródło w samej Polsce, a nie na dworze saskim”.¹³ Próby te wychodzą z łona samej klasy feudalnej, która zdaje sobie sprawę z tego, że dla zachowania istoty

^u M. H. Korwin Kochanowski, Głosy wolne słowa i powagą ojczystą, wymową oratorską... słynące, 1750, cyt. wg: B. Baranowski, op. cit., s. 188.

¹⁸ H. Kołłątaj, op. cit, s. 9.

w B. Leśnodorski, Rzeczpospolita w drugiej połowie XVIII wieku. Typ państwa i zmiany formy rządu, „Przegląd Historyczny*⁴, Warszawa 1951, t. XLII, s. 137.

istniejącego porządku musi zrezygnować z cząści swych przywilejów i dawnych ich form. Z pierwszymi głosami o reformę państwa związane są grupy światlejszej magnaterii, prowadzące walkę o władzę z dotychczasowymi potentatami. Na pierwszy plan wysuwa się akcja możnej rodziny Czartoryskich. Czartoryscy, jakkolwiek w wieku XVIII nie podjęli w swych dobrach akcji oczynszowania chłopów ani ich uwolnienia, przyczynili się jednak do podniesienia gospodarki rolnej pod względem technicznym i organizacyjnym i starali się realizować w praktyce ideę „dobrego pana” feudalnego.

W dziedzinie politycznej Czartoryscy wystąpili z programem centralizacji władzy państwowej, usprawnienia działań sejmowych, wzmocnienia władzy wykonawczej. „W programie tym chodziło, jak wiadomo, o zaprowadzenie rządów większości, a więc o usunięcie lub ograniczenie liberum veto, o ustanowienie stałej między sejmami i posiadającej władzę wykonawczą rady rezydentów spośród senatu i szlachty, wreszcie o przebudowę urzędów centralnych: hetmańskiego, podskar-biowskiego, kanclerskiego, w duchu kolegialnym. Wszystkie te reformy miały na celu centralizację państwa i zabezpieczenie go przed samowolą magnatów, zwłaszcza ministrów. Poprawę rządu wzmocnić miała urzeczywistniona nieco później poprawa edukacji... Uniezależnienie Kościoła polskiego od Rzymu i jego nuncjatury w Warszawie miało prowadzić do związania go z aparatem władzy państwowej, a zatem i do umocnienia tego aparatu.” ¹⁴

Głównym wyrazicielem tych dążeń i ideologiem tychże przemian był Stanisław Konarski. Ale jeszcze przed wystąpieniem Konarskiego można by wymienić szereg wypowiedzi domagających się naprawy państwa i ukrócenia anarchii. Były to jednak głosy bardzo ostrożne w sformułowaniach i ograniczały się głównie do krytyki panujących stosunków i do projektów nieznacznych reform aparatu państwowego w kierunku wzmocnienia władzy królewskiej. Poważniejszy głos w spra-

*« Ib., s. 139.

- 13 -