DSC02421 (4)

pożądanej asymilacji polskich Żydów z resztą społeczeństwa, po drugie zaś dlatego, że Żydzi „ukształceni na gruncie cywilizacji naszej" stają się nową, prężną siłą zdolną nadać polskiej kulturze nową jakość. Powyższe opinie wskazują na inną jeszcze ważną cechę poglądów Orzeszkowej, a mianowicie skłonność, wówczas powszechną (przykładem choćby Prus i Świętochowski) i całkiem zrozumiałą, do widzenia kwestii żydowskiej przez pryzmat interesu Polski, a nawet pewną protekcjonalność wobec Żydów, stanowiącą inteligencki wariant szlacheckiego paternalizmu¹⁴⁸. Pobrzmiewa on wyraźnie choćby w następujących słowach polskiej pisarki: „postępowość Żydów zaszczepionych już na cywilizacji współczesnej jest faktem oczywistym i stwierdzonym. Jest ona faktem, który w zbiorowym życiu naszym czynność ważnej siły pomocniczej zespolić musi wtedy, gdy ogół Żydów przekonanym zostanie, że pomocnicze czynności względem nas spełniać powinien, a my ze swej strony uznać zechcemy, że pełnić je on może”

Orzeszkowa już w partiach opisowych swej rozprawy przedstawia liczne wskazania na przyszłość, w pełni prezentując je w dalszych wywodach. Ich ciekawym rysem jest przy tym to, że pisarka, zdając sobie sprawę z ograniczeń, jakie na wszelkie projekty naprawy nakłada rzeczywistość, dzieli swe postulaty na takie, które powinno się zrealizować i takie, które zrealizować można' . Wskazania te kieruje pod adresem społeczności żydowskiej (przede wszystkim jej części oświeconej i „półoświcconej", które ocenia jako jedyną siłę zdolną wydźwignąć „ciemne masy żydowskie"). Uważa, że zadaniem oświeconych winno być „powolne oswojenie” mas z osiągnięciami cywilizacji, postuluje także rezygnację samej klasy oświeconej z niemczyzny, która - wedle Orzeszkowej - wznosi mur obcości między Polakami a Żydami. Za tym pójść powinno przyswojenie „mowy, dziejów, piśmiennictwa i w ogóle cywilizacji krajowej”¹⁵.

W znaczeniu, jakie w życiu większości Żydów odgrywa tradycja religijna, widzi autorka zagrożenie dla procesów asymilacyjnych. Mimo że stara się spoglądać na kwestie religijne obiektywnie, to jednak znać tu pewną niechęć do religijności Jodowej”, dominującej wśród polskich Żydów, a utożsamianej z zabobonem . W związku z tym krytykuje tradycyjne zwyczaje, stroje, obrzę-

5*a polonocentryzm rozważań Orzeszkowej w kwestii żydowskiej zwraca uwagę V. Phillips, The ^Jewtsh Question " in the Ncn>els andShort Stones of Eliza Orzeszkowa, „East Eoropean Jewish Affairs”, vol. 2 (1995), no. 2, s. 70,90.

^m E. Orzeszkowa, O Żydach..., s, 29-30.

Ibid., s, 30.

*** Ibid., s. 35.

¹⁵² Uderzająca jest sprzeczność pomiędzy stanowiskiem wyrażonym w publicystyce, a wyraźną fascynacją obrzędowością, religijnością i tradycją niższych warstw społeczności żydowskiej, zawartą w prozie artystycznej pisarki. Być może istnieje niezgodność między poglądami pragmatycznymi, a potrzebami kreacji artystycznej, poszukującej tematów niejasnych, nie całkiem wytłumaczalnych. Przykładem chociażby przecząca

dy, które - jej zdaniem - niekiedy zastępują prawdziwą wiarę religijną, a jako trudne do wykorzenienia stanowią giówną przeszkodę na drodze oświecania ogółu Żydów. Pisarka potępia przede wszystkim rozpowszechniony wśród mas żydowskich chasydyzm, w czym zresztą nie różni się od oświeconych Żydów¹⁵³. Nie może to dziwić wobec antagonizmu między haskalą, zakładającą częściową bodaj asymilację, a ruchem zainicjowanym przez Izraela Baal-Szem-Towa, dążącym do odgrodzenia społeczności żydowskiej od świata zewnętrznego.

Autorka uznaje, że oświecone elity żydowskie są zobowiązane dążyć do zmiany także na drodze administracyjnej . Wiara w to, że sytuację mogą kształtować odgórne dyrektywy, przejawia się choćby w postulacie zwołania sanhedrynu. Przytaczając historyczne przykłady¹³⁵ twierdzi, że powszechna narada Żydów gromadząca „najlepsze siły intelektualne plemienia" mogłaby dać impuls do zmiany wśród rzesz wyznawców judaizmu poglądów na istotę tej religii. Orzeszkowa pisze: „Niech dowie się on [lud żydowski], że religia ta nic wzbrania mu upodobnić się z resztą ludzkości w kroju sukni i innych obyczajach codziennego życia, że różnice i odrębności [...], to tylko zwyczaj przechowywany zbyt długo. [...] przyszły czasy, w których obok mądrości religijnej stanęły nauki inne [...]”^l5°. W ostatnim zdaniu odnajdujemy tak powszechne wówczas przekonanie w uszczęśliwiającą moc postępu naukowego i technicznego. Wreszcie postuluje Orzeszkowa, by Żydzi podejmowali pracę na roli. Postulat ten, znany już wówczas w publicystyce polskiej od kilku dziesięcioleci⁵', wyraźnie współbrzmi i z poglądami Prusa, Jednakże kwestii tej, w przeciwieństwie do Prusa, pisarka nie rozwija .

Formułując postulaty pod adresem strony chrześcijańskiej Orzeszkowa na pierwszym miejscu stawia równouprawnienie, powołując się przy tym na nazwiska Czackiego, Staszica, Butrymowicza, Wielopolskiego. O tym, jak podstawowy był to dla niej problem, mówi ułożona przez pisarkę modlitwa, którą: „z rana i wieczór słać winniśmy do nieba i ziemi, do umysłów i sumień tych, publicystycznym deklaracjom fascynacja religijnością Todrosów w Metrze Ezofowicar, na temat religijnego tła Metra Ezofowicza por. W. Panas, Sacer: Święty-Przeklęty. Obraz judaizmu w literaturze polskiej drugiej potowy XIX wieku, [w;J Problematyka religijna w literaturze pozytywizmu i Młodej Polski. Świadectwa poszukiwań, pod red. S. Fity, Lublin 1993,*. 185-195.

¹⁵³    Przykładów niechęci oświeconych i wolnomyślnych Żydów do chasydyzmu można podać wiele; zob. na przykład: Z. Fryling, Klątwa galicyjskich rabinów, Lwów 1883 (na tę pozycję mą uwagę zwrócił prof. Bogdan Burdziejj.

¹⁵⁴    E. Orzeszkowa, O Żydach.... s. 40-41.

^,M Ibid., s. 42-43.

¹⁵⁶    Ibid., a. 43-44.

¹⁵⁷    Postulat ten wysuwał już Czacki, a na początku lat sześćdziesiątych pisała o tym Jutrzenka”; por. na przykład: nr 25 z 20 grudnia 1861: nr 26 z 27 grudnia 1861; nr 6 z 7 lutego 1862; nr 31 z 1 sierpnia 1862.

⁸ E. Orzeszkowa. O Żydach..., s. 45.