DSC02457 (4)

Ta pochlebna ocena judaizmu naraziła zresztą pisarza na gwałtowną krytykę jezuickiego „Przeglądu Powszechnego”³⁵⁶.

Ciekawe, że Prus w pełni akceptując odrębność religijną Żydów, czasem nie dostrzegał głębokiego związku między rytuałem a żydowskim życiem społecznym. Przykładem karykaturalna wizja mykwy, której rytualny charakter**⁷ ignoruje, sprowadzając rzecz całą jedynie do kwestii higienicznych. Pizy takiej optyce mykwy są wyłącznie „prawdziwymi szkółkami, oranżeriami i inspektami wszelkiego rodzaju brudów i chorób trapiących rodzaj ludzki”³⁵⁸. Nie znajduje też zrozumienia dla religijnie motywowanego obyczaju usuwania włosów z słów przez zamężne Żydówki, uznając to za przejaw ciemnoty³⁵⁹. Podsumowując rozważania nad stosunkiem Prusa do religijnego aspektu życia żydowskiego, można wskazać na dwojaką perspektywę. Z jednej strony Prus odnosi się z szacunkiem do religii jako takiej, co ze szczególną mocą ujawnia się w późniejszych latach, wiążąc się bez wątpienia z przemianą duchową, jaką przeszedł w roku 1887³⁶⁰. Z drugiej strony wiele przejawów religijności żydowskiej uznaje za wyraz zacofania, niemający wiele wspólnego z istotą religii. Zabobon i fanatyzm religijny wiązały się w jego wizji z tak potępianą ciemnotą i separatyzmem.

3.2.3. Odrębność ubioru i mowy

Wśród przejawów zacofania, które powinny „prysnąć pod naciskiem oświaty i idei postępowych” wyliczał Prus także „żargon, chałat i wczesne zawieranie związków małżeńskich”³⁶¹. Ostatnie zjawisko, jakkolwiek przynajmniej po części uwarunkowane kulturowo, dla samego pisarza było raczej problemem społeczno-ekonomicznym, jako jedna z głównych przyczyn żydowskiej nędzy. Jednakże odrębność stroju i języka bez wątpienia stanowiły szczególnie silnie manifestujące się przejawy odrębności kulturowej. W stosunku do nich Prus jest zresztą dość niekonsekwentny. Jeszcze w połowie lat siedemdziesiątych pisał: „Wiele zajmowano się ubiorem, pejsami, żargonem i niejedzeniem pewnych potraw

³⁵⁶ W. Czerkawski, Z powodu poglądu Prusa na kwestię żydowską, „Przegląd Powszechny” 1909, nr 3, s. 1-14. Autor w obszernym artykule krytykuje stanowisko Prusa stwierdzając między innymi, że wbrew jego opinii ,judaizm jest sobkostwetn ducha społecznego, doprowadzonym do ostatecznych granic, jest zasadą zbojkotowania wszystkich i wszystkiego, co tylko nie jest żydowskim”, s. 3.

Por. A. Unterman. Żydzi, s. 191-192.

³⁵⁸    „Kurier Warszawski”, nr 240 i 241 z 29 i 30 października 1875, [w:] Kroniki, t. 2 s. 166.

³⁵⁹    B. Prus, Kartki z podróży [Siedlce — Lublin], cz. 6: Dalszy ciąg opisu miasta Lu blina, [w:] Pisma, t. 27, s. 82.

³⁶⁰    Por. na przykład Z. Szweykowski, Twórczość Bolesława Prusa, wyd. 2, Warsza wa 1972, s. 220 i n.

³⁶¹,Kurier Warszawski”, nr 72 z 31 marca 1877, [w:] Kroniki, t. 3, s. 81.

192