DSC01051

136

wydobyta na powierzchnię i stanowi teraz nowy temat wypowiedzi, albo musi poszukać sobie kształtu wymijającego sporną presupozycję.

Chcielibyśmy oddzielać presupozycję od tego, co można by nazwać implikacją w szerokim znaczeniu tego słowa. Wypowiedź pozwala bardzo często, jeśli nie zawsze, wnioskować o rozmaitych stanach rzeczy, które nie zostały w niej zwerbalizowane w żaden sposób. Posłużymy się przykładem Ducrota. Powiedzenie: „Och, już godzina ósma!”, może stanowić informację dla odbiorcy, że powinien już opuścić wypowiadającego to zdanie. Ody radca Węgrowicz w pierwszym rozdziale Lalki opowiadając o dziejach Wokulskiego mówi: „Go-tował wraz z innymi piwo, które do dziś dnia pijemy, i sam w rezultacie oparł się aż gdzieś koło Irkucka”, rozumiemy, te Węgrowicz mówi o udziale Wokulskiego w powstaniu styczniowym. Gdy tamże radca mówi o Wokulskim: „Inny, na jego miejscu, ożeniłby się z jaką uczciwą panienką i żyłby w dostatkach”, gotowi jesteśmy przypuścić, że radca ma córkę, którą chętnie by wydał za Wokulskiego. Nie chcemy takich implikacji nazywać prctupozycjami. Dajemy przykład subtelniejszy. Powiedzmy, że ktoś mówi: „Ta dziewczyna biega jak gazeta”, co dla każdego z nas znaczy, że biega szybko, ponieważ istnieje taki Iocum communls, że gazeto biegają szybko. Otóż przekonania o szybkości gazet, które jest konieczne dla właściwego rozumienia intencji mówiącego, nie chcielibyśmy włączać do zakresu prcsupozycyj. Do zakresu presupozycyj możemy włączyć tylko to, co jest jakoś uzasadnione przez użycie odpowiednich językowych wartości (liczby mnogiej, znaczenia wyrazu .jeszcze”), albo to, co stanowi referencję deslcrypcji określonej, której przedmiot jest wskazany w wypowiedzi jako to, o czym wypowiedź orzeka. To, co wymaga wiedzy o święcie nie dotkniętej w wypowiedzi lub wiedzy o różnych społecznych stereotypach (loei commu-nes) spoza wypowiedzi, nie może być w naszym przekonaniu uznane za pretu-pozycją.

Chcielibyśmy przedstawić jeszcze jedno występujące we współczesnej semantyce rozumienie prcsupozycji. Takie rozumienie, które wprowadza moment presupozycji w eksptikację semantyczną leksyki. Pokażemy, jak bywają rozumiane prcsupozycje semantyczne, odsyłając czytelnika do znacznie bogatszej informacji w artykule Jc.W. Paduczewej⁴¹. Wprowadzimy skądinąd istotne dla nas zjawisko performatywu, jakkolwiek presupozycja semantyczna nie ogranicza się ani nie pokrywa się z performatywnością,

J.L. Austin, przedstawiciel brytyjskiej filozofii analitycznej, zwrócił uwagę na to, że nasze wypowiedzi są nie tylko konstatacjami (komunikowaniem określonych informacyj), są, bywają ponadto same w sobie jako wypowiedzi realizacjami określonych czynów. Kto mówi „Rozkazuję, by...”, wymawiając owe słowa faktycznie rozkazuje; kto mówi „Obiecuję, że...”, wypowiadając owe słowa faktycznie dokonuje aktu obietnicy; kto mówi „Chrzczę ciebie...”, faktycznie dokonuje aktu nadania imienia.

“ PoniotiJ*prirzumpcjl w lingwUiiaeskoj timaniHcie,[w zbiorze:] Smlotika i informailka B, Moskwa 1977. (2nb. tet P«łu£eva, Wypowfadi I Jej odniesienie do neaywietoicl - przyp. red,].

' Za każdym razem idzie o kategorię czasowników, Czaaowniki mające lakę wjaśnie moc lą - co łatwo zrozumieć - czasownikami, w których duplikacji musi występować wartość „mówić”. Realizacją czynu, który lianowi troić cza* iownika, są wtedy, gdy się ich używa w pierwszej osobie czasu teraźniejszego. Nazwijmy takie czaaowniki (jest to kategoria węższa niż wszystkie czaaowniki związane z mówieniem) performatywnymi i przyjrzyjmy się ich proponowanym ekspiikacjom⁴¹. Kto wypowiada słowa „Obiecuję, że...^M, nie tylko informuje o tym, że zrobi to, co jest przedmiotem czyjejś chęci czy jest dla kogoi korzystne, ale i w jakimi sensie także o tym, te zrobienie tego czegóż jest w jego mocy.

To, że zrobienie tego., co się obiecuję, jest w mocy obiecującego, jest niejako presuponowane zarówno przez tego, kto poprawnie używa wyrażenia „obiecuję", jak i przez jego odbiorcę. Jeśli któż mówi „Rozkazuję, by...", to warunkiem poprawnego użycia tego wyrażenia jest przekonanie o takim statusie społecznym tego, kto to wyrażenie wypowiedział, jaki pozwala mu na wydanie rozkazu. Ktoś, kto mówi „Chrzczę ciebie...", może normalnie użyć tego zdania tytko wtedy, jeśli jego status instytucjonalny pozwała na wypowiedzenie na serio tego zdania. Założeniem „normalnego" wypowiedzenia tego zdania jest bycie osobą uprawnioną do aktu wskazanego przez wypowiedź. Otóż owe założenia, owe dodatkowe informacje, które wnoszą użycia performatywów, niektórzy aą skłonni nazywać preaupozycjami i oddzielać od reszty treści semantycznej wskazanych czasowników. Do promotorów lego typu analizy semantycznej wyrazów należy amerykański lingwista Ch.J. Fiłimore⁴¹.

Analizy Austina dotyczyły wypowiedzi. W ich zapleczu leży przekonanie, że znaczeniem wypowiedzi są reguły jej właściwego użycia. Fiłimore swoje analizy przenosi wtórnie na jednostki leksykalne. Oto przykład jego analizy z wyróżnieniem presupozycji:

„Oskarżać (sądzić, pozwany, pozwany przez)

Znaczenie: Mówić (sądzić, 'X', adresat)

X “ Odpowiedzialny (sytuacja, pozwany)

Presupozycja: Zła (sytuacja)

Ten opis twierdzi: mówiący po angielsku używa słowa «oskarżać», gdy mówi o sytuacji, która jest niewątpliwie zła, i pragnie stwierdzić, że pewna osoba jest odpowiedzialna za tę sytuację". Uzasadnieniem dla takiego wyróżnienia części

⁴¹ O problemie performatywów zob. J.L. Austin, How to Do Thtńfp wtth Sbnti, OiM 1962 (przekład polski; Jak działać słowami, [w:] J.L. Austin. Mówkolo t poznawania. Wykłady I wprawy filozoficzne, Warszawa 1987); zob. też niezmiernie istotne rozprawy E. Beńveni»ie'a; Delasub-JectMló daru U langagc (1958) oraz Ia PhtiotopUt analythjue ot le Uagagt. (i 963), i w:} ProbUuaot de UnguhtUjue gMraU, 12, Paru 1966 (przekład rosyjski w tomie jego rozpraw Obnciajo Uagwt-ttika, Moskwa 1964). Zob. też dalszą analizą problemu Austina: J.R. Scarie, Spoock A cis. Aa ttsay ta (He Phllosophy of Langmge, Cambridge 1969 (przekład polaki: Czynności mowy. Rozważania z filozofii Języka, Warszawa 1917), onz A. Wierzbicka, „>iktymowy, [ w zbiorze;) Semiotyka I struk tura Wrocław 1973.

^M Zob. ChJ. Fiłimore, Ytrbt of Judglag. An Ezantca to SamoiUk Deecrlplloa, {w zbiorze.:} Pr&suppotltlonen ta Phllosophle und Ungutnik