TRANSAKCJE SWAP
Transakcja swap - umowa, na podstawie, której dwie strony kupują i sprzedają wzajemnie
serię strumieni finansowych, które charakteryzują się stałym lub zmiennym
oprocentowaniem, w tej samej lub ró\
nych walutach, których wartość jest dla stron
transakcji ekwiwalentem w momencie zawarcia umowy.
Bardzo często kontrakt swap nazywa się kontraktem zamiany długów. Inne określenie
mówi, \
e są to umowy zawierane przez dwie spółki, polegające na wymianie przyszłych
płatności według wcześniej określonych zasad.
Przykładem umowy swap obejmującej wymianę przepływów gotówkowych mo\
e być
transakcja, w której strona A zobowiązuje się płacić stronie B corocznie przez 5 lat odsetki
od l miliona funtów ustalane na podstawie stałej stopy procentowej. W zamian strona B
mo\
e płacić przez ten sam okres odsetki od l miliona funtów ustalane na podstawie zmiennej
stopy procentowej. Strony umowy swapowej nazywane sÄ… partnerami, natomiast
przepływy gotówkowe będące przedmiotem umowy są z reguły związane z instrumentami
dłu\
nymi lub walutami obcymi.
Dwa podstawowe rodzaje transakcji swapowych:
-procentowe,
-walutowe.
W praktyce występują jeszcze formy zło\
one, które są kombinacją tych dwóch
podstawowych rodzajów operacji swapowych.
Celem przeprowadzania operacji swapowych jest wykorzystywanie korzyści
komparatywnych, które występują na rynkach finansowych w związku ze zró\
nicowanÄ…
oceną tych rynków oraz niejednakowymi mo\
liwościami dostępu do rynków stron
zaanga\
owanych w operacjÄ™.
Dla ułatwienia inwestorom dokonywania transakcji spawowych powołano specjalne
instytucje. Są to pośrednicy ułatwiający kojarzenie partnerów oraz przeprowadzanie
transakcji. Organizatorzy rynku swapów (pośrednicy) mogą zajmować się wyszukiwaniem
obu stron transakcji lub występować jako jedna ze stron transakcji na własny rachunek. Ta
druga sytuacja nara\
a organizatora rynku na du\
e ryzyko finansowe. Praktycznie po to
zawiera się transakcje swapowe, aby uniknąć ryzyka, organizator takie ryzyko podejmuje.
Ma to istotny wpływ na wycenę kontraktu swapowego, która musi uwzględniać
premiÄ™ za ponoszone ryzyko.
Oficjalnie pierwszy swap procentowy został zawarty w 1981 roku przez koncern IBM i Bank
Światowy. Rozwój tego rynku od tego momentu jest bardzo szybki i dzisiaj praktycznie w
kontraktach swapowych jest zaanga\
owane najwięcej kapitału ze wszystkich instrumentów
pochodnych.
Rynek swapów powstał poniewa\
instrumenty tego rynku pozwalają uniknąć wielu
ograniczeń rynku opcji i kontraktów terminowych. Przede wszystkim swapy są dopasowane
do indywidualnych potrzeb obu stron kontraktu. Partnerzy kontraktu mogą ustalić dowolną
kwotę, którą chcą wymienić w ramach kontraktu i nie są tu ograniczeni \
adnymi stałymi
warunkami jakie są charakterystyczne dla instrumentów notowanych na giełdzie. Równie\

ustalenie terminu wygaśnięcia kontraktu jest regulowane przez partnerów kontraktu, którzy
ustalają termin najdogodniejszy dla siebie. Dzięki temu kontrakty swap najczęściej mają
znacznie dłu\
szy horyzont czasowy ni\
instrumenty notowane na giełdach.
Na rynku swapów o transakcji wiedzą jedynie partnerzy kontraktu. Na giełdach obserwuje
się aktywność największych inwestorów, którzy przy du\
ych transakcjach nie sÄ… w stanie
zachować anonimowości. Poza tym rynki swapów są wolne od regulacji i ingerencji
rzÄ…dowych, co sprzyja dynamicznemu rozwojowi tego rynku.
Wśród ograniczeń charakterystycznych dla tego rynku nale\
y wymienić:
1. w celu zawarcia transakcji inwestor sam musi znalez
ć partnera kontraktu,
2. zmiana warunków kontraktu swapowego wymaga zgody obydwu partnerów,
3. brak gwarancji wypełnienia kontraktu (takie gwarancje daje rynek opcji i kontraktów
terminowych), co sprawia, \
e strony kontraktu muszą mieć do siebie wzajemne zaufanie.
Oczywiście rynek swapów rozwijając się dynamicznie wykształca rozwiązania pozwalające
łagodzić wymienione ograniczenia.
Wśród uczestników tego rynku w zasadzie wyró\
nia się firmy oraz instytucje (najczęściej
finansowe). Podmioty te, znane na rynku, albo same anga\
ujÄ… siÄ™ w transakcje, albo w nich
pośredniczą i mają pełną mo\
liwość poświadczenia ich wypłacalności.
Swapy są szczególnie u\
yteczne przy kredytach długoterminowych, gdy występuje
niepewność co do przyszłego poziomu stopy procentowej. Właśnie najprostszy swap polega
na tym, \
e instytucja dokonująca zamiany długów zobowiązuje się do płacenia
oprocentowania długu według bie\
ącej płynnej stopy procentowej i otrzymuje za to ustalone
stałe oprocentowanie. Najczęściej banki są skłonne udzielać oprocentowania według
zmiennej stopy procentowej, natomiast kredytobiorca woli płacić odsetki według z góry
ustalonej stopy procentowej. Zatem w ramach kontraktu swap bank przejmuje zobowiÄ…zanie
odsetkowe od spłacającego kredyt, otrzymując od niego oprocentowanie według z góry
ustalonej stopy.
Swap walutowy (currency swaps)
Istota swap u walutowego polega na tym, \
e strony transakcji przekazujÄ… sobie
wzajemnie, w momencie zainicjowania kontraktu, określone równowa\
ne sumy pieniÄ™\
ne
wyra\
one w dwóch ró\
nych walutach i zwracajÄ… je sobie w czasie obowiÄ…zywania umowy
według ustalonego wcześniej planu regulującego zasady i terminy płatności odsetek i
amortyzacji kapitału. Kalkulacja przepływów pienię\
nych między stronami kontraktu
dokonuje się na podstawie zarówno stałej, jak i zmiennej stopy procentowej. Warto
pamiętać, \
e walutowe operacje swapowe nie sÄ… rejestrowane w bilansie, lecz sÄ… traktowane
jako pozabilansowe płatności terminowe. Zaletą swapu walutowego jest mo\
liwość
zabezpieczenia siÄ™ przed ryzykiem kursowym oraz obni\
enie kosztów dostępu do obcego
rynku po\
yczkowego.
W przypadku swapu walutowego jedna strona posiada określona walutę potrzebuje
natomiast innej. Kontrakt swap zostaje zawarty, je\
eli jedna strona oferuje drugiej
określoną kwotę nominalną w jednej walucie w zamian za jej równowartość w innej walucie.
Oznacza to, \
e na przykład strona A mo\
e posiadać franki i chcieć je wymienić na dolary, a
strona B mo\
e mieć dolary i chcieć je wymienić na franki.
Dla takich sytuacji będzie właśnie właściwy walutowy kontrakt swap.
Walutowy kontrakt swap składa się z trzech zasadniczych etapów:
1. początkowa wymiana kapitału - polega na wzajemnym dostarczeniu sobie przez
struny umowy odpowiedniej sumy dewiz według uzgodnionego kursu wymiany. Jest to
zatem rzeczywista wymiana gotówki między stronami kontraktu. Motywem skłaniającym do
realizacji swapu walutowego jest zazwyczaj rzeczywista potrzeba posiadania aktywów
denominowanych w określonej walucie.
2. okresowa wymiana płatności odsetek - przedmiotem wymiany są płatności odsetek
w wysokości ściśle uzgodnionej między stronami. W praktyce bardzo często rozliczeniu
podlega tylko niezbilansowana ró\
nica we wzajemnych płatnościach odsetek.
Oprocentowanie ustalone dla danej transakcji swapowej jest uzale\
nione od ogólnego
poziomu stóp procentowych w krajach uczestników kontraktu.
3. końcowa wymiana zwrotna kapitału - polega na przeprowadzeniu transferu dewiz w
odwrotnym kierunku ni\
miało to miejsce w etapie pierwszym. Oczywiscie etap ten ma
miejsce w momencie zakończenia okresu przewidzianego kontraktem swap. Na rysunku
przedstawiono schemat realiacji walutowego kontraktu swapowego, w którym stronami
kontraktu są przedsiębiorstwo amerykańskie i przedsiębiorstwo niemieckie.
Schemat pokazany na rysunku przedstawia wszystkie etapy swapu walutowego. W praktyce
mo\
liwe jest modyfikowanie tej struktury. Na przykład w kontrakcie mo\
e nie wystąpić
początkowa wymiana walut, czy łączny transfer kapitałów i wówczas wymiana strumieni
pieniÄ™\
nych między stronami kontraktu ogranicza się do odsetek.
Rozpatrzmy przykład swapu walutowego, w którym aktualny kurs gotówkowy marek i
dolarów wynosi 2,5 marki za dolara (jedna marka jest warta 0,4 dolara), oprocentowanie
dolara jest równe 10%, a marki niemieckiej 8%. Jeden z inwestorów A posiada 10 milionów
marek i chce wymienić je na dolary. W zamian za marki drugi inwestor B zapłaci pierwszemu
4 miliony dolarów. Inwestorzy zawierają kontrakt swapowy o czasie trwania siedem lat, w
którym zobowiązują się do corocznego uiszczania opłat związanych z oprocentowaniem
walut.
W pierwszym etapie obie strony wymieniajÄ… po\
yczony kapitał.
Oznacza to, \
e inwestor A przekazuje 10 milionów marek inwestorowi B, który w zamian
przekazuje inwestorowi A 4 miliony dolarów. W drugim etapie nastąpi wymiana płaconych
odsetek. I tak, zgodnie z przyjętym oprocentowaniem strona B płacić będzie 8% od
otrzymanej kwoty 10 milionów marek. Roczna kwota nale\
na stronie A z tego tytułu
wyniesie 0,8 miliona marek.
Strona A, która otrzymała 4 miliony dolarów będzie płacić rocznie na rzecz strony B kwotę
0,4 miliona dolarów. W praktyce dojdzie jedynie do wyrównania zobowiązań netto między
stronami kontraktu. Załó\
my, \
e w pierwszym roku trwania kontraktu kurs gotówkowy
wyniesie 2,2 marki za dolara, zatem marka warta będzie 0,45 dolara. Przy rozliczeniu
rocznym (drugi etap) inwestor A będzie winny 0,4 miliona dolarów, natomiast inwestor B
(0,8 miliona marek razy 0,45 dolara) 0,36 miliona dolarów. Ró\
nica między nale\
nościami
wynosi 0,04 miliona dolarów na rzecz strony B, co oznacza \
e inwestor A zapłaci
inwestorowi B tę ró\
nicÄ™. I tak, przez 7 lat trwania kontraktu w zale\
ności od kursu
gotówkowego waluty objętej walutowym kontraktem swap strony będą się rozliczać
zobowiÄ…zaniami netto.
Po upływie 7 lat dojdzie do realizacji trzeciego etapu, czyli ponownej wymiany waluty w
kwocie nominalnej. Strona A zapłaci 4 miliony dolarów stronie B, natomiast strona B
przeka\
e na rzecz strony A kwotę 10 milionów marek. Ten etap zakończy ostatecznie
walutowy kontrakt swap.
Z przedstawionego przykładu wynika, \
e obie strony kontraktu sÄ… nara\
one na mo\
liwe
niekorzystne zmiany stopy wymiany walut.
Umocnienie siÄ™ marki w stosunku do dolara przyniesie straty inwestorowi A, a wzmocnienie
dolara kosztem marki to strata dla inwestora B.
W praktyce najczęściej walutowe kontrakty nie odbywają się bezpośrednio między
przedsiębiorstwami. Między przedsiębiorstwami pojawia się bank (instytucja finansowa),
który aran\
uje transakcję swapową, obsługuje płatności drugiego etapu i otrzymuje w
zamian jakÄ…Å› prowizjÄ™.
Swap procentowy
Swap procentowy jest bardzo popularny na rynku kapitałowymi i swoją konstrukcją
przypomina swap walutowy. Umo\
liwia on wyeliminowanie barier wynikających z nierównego
dostępu do rynku' i obowiązujących przepisów. Jedna z form podstawowego swapu
procentowego umo\
liwia stronie, która otrzymuje płatności oparte na stałej stopie
procentowej zamienić je na płatności według zmiennej stopy procentowej.
W operacji swapu procentowego strumienie finansowe podlegające wymianie między
stronami kontraktu wyra\
one są w tej samej: walucie i nie występuje transfer dewiz.
Przedmiotem wymiany są płatności odsetek. Wielkość kapitału, który nie podlega
wzajemnemu transferowi jest ustalana w umowie tylko w celach kalkulacyjnych, aby ustalić
kwotę, od której będą naliczane odsetki. Kapitały u\
yte w i kalkulacyjnym w kontraktach
swap nazywa się kapitałami referencyjnymi. Praktyka dokonywania przez strony
kontraktu płatności netto bez konieczności wymieniania wartości nominalnych jest równie\

zabezpieczeniem dla stron w przypadku nie-
dopełnienia warunków kontraktu przez partnera.
W zale\
ności od przedmiotu wymiany w kontraktach swapu procentowego wyró\
nia siÄ™ dwa
ich rodzaje:
1. swap kuponowy (cupon swap),
2. swap bazowy (basis swap).
Swap kuponowy polega na wymianie stałej stopy procentowej na zmienną stopę
procentowÄ…. Inwestorzy uzgadniajÄ…, \
e w ustalonych terminach jeden będzie płacił odsetki
naliczane według stałej stopy procentowej, a drugi odsetki naliczane według zmiennej stopy
procentowej. Inwestor zajmujÄ…cy na poczÄ…tku pozycjÄ™ w instrumencie o zmiennym
oprocentowaniu jest nara\
ony na ryzyko zwiÄ…zane ze zmianÄ… stopy procentowej. Zawarcie
kontraktu swapowego pozwala mu wyeliminować to ryzyko. Inwestor posiadający pierwotnie
zobowiązania o stałym oprocentowaniu zwiększa ponoszone przez niego ryzyko stopy
procentowej.
Przykładem swapu kuponowego mo\
e być umowa zgodnie, z którą jedna strona płaci co pół
roku przez 5 lat odsetki naliczane od uzgodnionej kwoty według stałej stopy procentowej
wynoszÄ…cej 8%, a otrzymuje w zamian w tych samych terminach odsetki naliczane od tej
samej kwoty według stopy LIBOR + 0,5%. W wyniku takiej umowy dojdzie do wzajemnego
transferu kosztów odsetkowych i ryzyka rynkowego związanego z ka\
dÄ… po\
yczkÄ…. Strony
kontraktu zawierane taki kontrakt zamierzają osiągnąć obni\
enie kosztu zaciÄ…ganych przez
nich po\
yczek.
Schemat takiego prostego kuponowego swapu procentowego przedstawiamy na
rysunku.
Wykorzystywany w procentowych kontraktach swap LIBOR (London Interbank Offer Rate)
jest to zmienna stopa procentowa oferowana na eurowalutowym rynku depozytów
międzybankowych.
LIBOR zmienia się w sposób ciągły w zale\
ności od warunków ekonomicznych.
Swap bazowy (basis swap) polega na wymianie jednej zmiennej stopy procentowej na innÄ…
zmiennÄ… stopÄ™ procentowÄ….
Ten rodzaj kontraktów jest znacznie rzadszy. Strony takiego kontraktu uzgadniają, \
e w
ustalonych terminach będą płacić odsetki naliczane według zmiennych stóp procentowych. W
praktyce jest to tylko kompensata płatności odsetkowych, w ramach której jedna ze stron
płaci drugiej ró\
nicÄ™ odsetek. Schemat swapu bazowego jest analogiczny jak dla swapu
kuponowego.
W praktyce trudno jest dokonać swapu bezpośrednio poniewa\
trzeba dysponować pełnymi
analizami rynku oraz dokładnym dopasowaniem obu stron kontraktu. Dlatego, tak jak w
przypadku swapów walutowych w praktyce pojawia się pośrednik, którym najczęściej bywa
bank inwestycyjny określany mianem dealera swapu.
To właśnie pośrednik zawiera procentowe kontrakty swap z dwoma stronami transakcji
tworząc w efekcie nieco bardziej zło\
ony schemat operacji swap. Zwalnia to firmy z
poszukiwania odpowiednich stron dla konkretnej transakcji czym zajmuje się pośrednik
przejmując na siebie część ryzyka kontraktu. Zasadniczym elementem pozwalającym na
konstruowanie nawet bardzo zło\
onych kontraktów swap jest istnienie przewag
komparatywnych na ró\
nych rynkach, z których łączna korzyść odpowiada właśnie
wartości przewag komparatywnych.
Korzyści komparatywne
Często w praktyce \
ycia gospodarczego jedna firma posiada łatwiejszy dostęp do rynku
kapitałowego ni\
inna firma. Przykładowo firma amerykańska mo\
e mieć łatwy dostęp do
po\
yczki w Stanach Zjednoczonych, ale nie ma takiego dostępu w Niemczech. Podobnie
firma niemiecka mo\
e mieć taką mo\
liwość w Niemczech, a w Stanach Zjednoczonych nie.
Firma amerykańska, która nie korzysta ze swojej przewagi w Stanach Zjednoczonych,
poniewa\
ma rozliczenia na terenie Niemiec, mo\
e firmie niemieckiej, która poszukuje
podobnej okazji w Stanach Zjednoczonych zaoferować  sprzeda\
" posiadanej na danym
rynku przewagi. Takie przewagi są określane mianem przewag komparatywnych.
To właśnie przewagi komparatywne obok konkretnych potrzeb handlowych są podstawowych
motywem zawierania kontraktów swap. Przewagi komparatywne pozwalają inwestorom na
kapitalizowanie wszelkich korzyści jakie są mo\
liwe do osiągnięcia dzięki dokonaniu
oszczędności na kosztach produkcji.
Rozwa\
my pojęcie przewag komparatywnych na gruncie ekonomii. Załó\
my, \
e jest tylko
dwóch producentów wytwarzających dwa dobra A i B. W tabeli 9.2 zamieszczono mo\
liwÄ… do
wytworzenia ilość ciągu godziny ilość dobra A i B przez obie firmy.
Godzinowe mo\
liwości produkcyjne dwóch firm
Wyszczególnienie Dobro A Dobro B
Firma 1 8 16
Firma 2 12 48
Je\
eli firma l wytwarza 8 jednostek wyrobu A traci mo\
liwość wytworzenia w tym samym
czasie 16 jednostek wyrobu B. Kosztem 8 jednostek wyrobu A jest 16 jednostek dobra B.
Oznacza to, \
e kosztem jednej sztuki dobra A są dwie sztuki dobra B. Firma l byłaby w
korzystniejszej sytuacji materialnej je\
eli mogłaby wymienić jedną jednostkę wyrobu A na
więcej ni\
dwie jednostki wyrobu B, poniewa\
właśnie z tylu musi zrezygnować, aby
wytworzyć jedną sztukę dobra A.
Z punktu widzenia firmy 2 analogicznie wyznaczony koszt wytworzenia jednej sztuki dobra
A wynosi 4 jednostki wyrobu B. Je\
eli firma 2 mogłaby uzyskać wyrób A za mniej ni\
4
jednostki wyrobu B wówczas jej sytuacja materialna uległaby poprawie. Firma 2 mogłaby
wyprodukować 4 jednostki wyrobu B i wymienić część z nich na jednostkę wyrobu A i
jeszcze pozostałyby jednostki wyrobu B.
Firma l mo\
e wytworzyć jedną jednostkę wyrobu A po mniejszym koszcie (w sensie liczby
jednostek wyrobu B, z których musi zrezygnować) ni\
firma 2. Analogicznie jedna jednostka
wyrobu i jest mniej kosztowna (w sensie liczby jednostek wyrobu A z wytworzenia których
trzeba zrezygnować) dla firmy 2 ni\
dla firmy l.
Zatem biorąc pod uwagę względne koszty produkcji firma l posiada komparatywną przewagę
w produkcji wyrobu B. Tak rozumiani przewaga komparatywną jest to względnie ni\
szy
koszt produkcji lub zdolność do produkowania wyrobu po ni\
szym koszcie, ni\
jest w stanic
robić to konkurent, w sensie ilości dóbr, z wytworzenia których trzeba zrezygnować. Je\
eli
firmy rozpoczną handel między sobą przyjmując strategię specjalizacji w produkcji to ka\
da
z nich na tym skorzysta, poprawiając swoją sytuację materialną i zwiększając całkowitą
produkcję. W ten sposób firmy wykorzystają swoje mo\
liwości najbardziej efektywnie.
Dokładnie takie same przesłanki prowadzą do powstawania przewag komparatywnych na
rynku kapitałowym, co z kolei jest podstawą zawierania kontraktów swap.
Pośrednicy na rynku swapów
W poprzednich podrozdziałach wskazano, \
e w praktyce w kontaktach swap występuje
pośrednik między stronami transakcji. Je\
eli pośrednik nie zajmuje w danym kontrakcie
\
adnej pozycji finansowej, jest on po prostu brokerem. Je\
eli bierze on aktywny udział w
transakcji anga\
ując się finansowo i podejmując decyzje o operacjach na własny rachunek,
aby doprowadzić do skutku transakcję swapową, wówczas pełni on rolę dealera. Instytucje
finansowe występujące zarówno w jednej jaki i drugiej roli nazywa się bankami swapów.
Potencjalny uczestnik transakcji swapowej ma z reguły specyficzne potrzeby i samodzielne
znalezienie drugiej strony transakcji mo\
e być bardzo trudne. Wynika to z jednej strony z
konieczności posiadania pełnej bazy danych o rynku, a z drugiej braku pełnej informacji o
wiarygodności potencjalnych stron kontraktu. Inna trudność to uzyskanie informacji o
mo\
liwych preferencjach dostępnych dla poszczególnych potencjalnych stron kontraktu. Dla
indywidualnej firmy pokonanie tych wszystkich trudności jest w praktyce niemo\
liwe. I
właśnie tu stwarza się szansa na działanie dla brokera rynku swapów.
Broker jest przygotowany do pośrednictwa. Dysponuje przede wszystkim bazą danych o
wielu klientach i ich preferencjach. Na tej podstawie mo\
e on przyjąć zamówienie na
znalezienie odpowiedniej strony przeciwnej. Ta droga pozyskania partnera do kontraktu
zapewnia zwracającemu się o pośrednictwo do brokera zachowanie dyskrecji i anonimowości
na rynku. Praktycznie do momentu znalezienia partnera inni pytani przez brokera potencjalni
partnerzy nie majÄ…
mo\
liwości poznania to\
samości składającego zlecenie. Kiedy broker znajdzie spełniającą
warunki stronę przeciwną, kojarzy obu partnerów. W następnym etapie broker uczestniczy w
negocjacjach i pomaga doprowadzić transakcję do końca. Prowizja za pośrednictwo jest
pobierana od obu stron kontraktu. Z przedstawionego schematu wynika, \
e broker pełni w
zasadzie rolę pośrednika informacyjnego wykorzystując swoją wiedzę o rynku swap i jego
potencjalnych uczestnikach. Najwa\
niejszym elementem pracy brokera, obok wiedzy o rynku
i podmiotach na nim działających, jest zachowanie dyskrecji i nie przekazywanie nikomu
to\
samości potencjalnych partnerów. Taka pozycja pośrednika na rynku jest bezpieczna
poniewa\
nie ponosi on praktycznie \
adnego bezpośredniego ryzyka związanego z konkretną
transakcjÄ…, poniewa\
jego rola sprowadza siÄ™ do znalezienia drugiej strony transakcji i
asystowania przy jej przeprowadzaniu.
Dealer swapowy praktycznie spełnia wszystkie funkcje brokera swapowego i dodatkowo
podejmuje ryzyko konkretnego kontraktu stając się stroną transakcji swapowej. Przyjęcie
przez dealera swapowego pozycji obciÄ…\
onej ryzykiem wynika z tego, \
e chce on umo\
liwić
realizację kontraktu stronie, która jako pierwsza zwróciła się ze zleceniem pośrednictwa.
Dealer swapowy występuje na rynku kapitałowym jako pośrednik finansowy, który odnosi
korzyści finansowe umo\
liwiajÄ…c realizacjÄ™ swapu. Dealer zajmujÄ…c pozycjÄ™ obciÄ…\
onÄ…
ryzykiem będzie się starał zawrzeć inne transakcje, które będą prowadziły do
zminimalizowania ryzyka. Oczywiście taka aktywna postawa dealera na rynku oznacza, \
e
musi on posiadać istotne zasoby finansowe pozwalające na zawieranie stosownych
kontraktów.
Teraz rozpatrzmy kontrakt swap, w którym obok dwóch podstawowych stron kontraktu
występuje dealer swapowy.
Z danych przedstawionych na rysunku wynika, \
e Bank B płaci dealerowi według zmiennej
stopy procentowej LIBOR+3%, otrzymując w zamian oprocentowanie według stałej stopy
procentowej 11 %. Podobnie firma A płaci dealerowi według stałej stopy procentowej 11,5%
otrzymując w zamian od dealera zmienną stopę procentową LIBOR+3%. Jak łatwo policzyć
łączne oprocentowanie płacone przez strony kontraktu jest równe:
" bank B - LIBOR (8%+LIBOR+3%-11%) - zysk 1%,
" firma A- 11,5% (LIBOR+3%-11,5%-(LIBOR+3%))  zysk 0.5%,
" dealer swapowy - 0,5% (LIBOR+3%+11,5%-11%-(LIBOR+3%))-zysk 0,5%.
W przedstawionym przykładzie wszystkie strony kontraktu uzyskują zysk i z tego punktu
widzenia taki zło\
ony kontrakt swap jest korzystny. Korzyść banku B i firmy A jest w tym
układzie zasługą dealera, który doprowadził do skojarzenia obu stron kontraktu i przejął na
siebie największe ryzyko.
Transakcje na rynku swapów
Poniewa\
swap jest zwykłym kontraktem obok przedstawionych klasycznych swapów
walutowych i procentowych mo\
na tworzyć nowe instrumenty łącząc swap z innymi
instrumentami pochodnymi.
JednÄ… z bardziej popularnych konstrukcji jest opcja na swap zwana inaczej swapcjÄ…
(swaption).
Opcja na swap daje inwestorowi prawo, ale nie obowiązek, wejścia w kontrakt swapowy
w przyszłości. Tego typu instrumenty są szczególnie u\
yteczne wówczas, gdy inwestor
przewiduje potrzebę dokonania swapu w przyszłości, gdy nastąpią określone zdarzenia
gospodarcze, a jego aktualna cena jest satysfakcjonująca. Inwestor woli nic zawierać
ostatecznego kontraktu swap poniewa\
nie jest pewny takiej konieczności (mają o tym
zadecydować zdarzenia gospodarcze, które Jeszcze nie zaszły).
Kolejne instrumenty finansowe to cap (interest rate cap) oraz floor (interest rate floor)
w transakcji swapowej, które pozwalają określić maksymalną zmianę stopy procentowej
obowiązującą stronę transakcji dokonującą płatności według zmiennego oprocentowania.
Cap określa górny limit, natomiast floor dolny.
Cap jest kontraktem, w którym wystawiający dealer płaci nabywcy sumę proporcjonalną do
ró\
nicy między stopą odniesienia (reference rate), a stopą ustaloną w kontrakcie (contract
rate), je\
eli ta ró\
nica jest dodatnia (najczęściej stopą odniesienia w tych kontraktach jest
stopa LIBOR). Oznacza to, \
e kredytobiorca płacący zmienne oprocentowanie kredytu
zabezpiecza się przed wzrostem stóp procentowych, które są w tym kontrakcie
instrumentem pierwotnym. Cap określa się dwoma stopami, kapitałem od którego jest
liczone oprocentowanie oraz datÄ… rozliczenia, okresem wa\
ności i ceną kontraktu (cap
premium). W momencie określonym do rozliczenia wystawca capu płaci nabywcy kwotę
wynikającą z następującego wzoru:
X = max (rr  rc ;0) × K × T,
X - suma płacona nabywcy w dniu rozliczenia,
rr - stopa odniesienia (LIBOR),
rc - stopa kontraktu,
K - wielkość kapitału,
T - długość okresu od ostatniego rozliczenia w skali roku.
Górny limit jest korzystny dla strony płacącej odsetki o zmiennym oprocentowaniu i
wystawia drugÄ… stronÄ™ swapu na ryzyko przekroczenia przez rynkowe stopy procentowe tego
limitu. Pierwsza strona płaci za to tak jak się płaci premię opcyjną za dowolne
zabezpieczenie, którym w tym kontrakcie jest właśnie cap. Na przykład strona, która
wypłaca w ramach kontraktu swapowego odsetki po zmiennej stopie procentowej
LIBOR+3% z limitem 10% płaci określoną cenę za cap 10%.
Z kolei kontrakt floor, jest odwrotny do kontraktu cap. Tym razem wystawiajÄ…cy
kontrakt floor płaci nabywcy sumę proporcjonalną do ró\
nicy między stopą określoną w
kontrakcie, a stopÄ… odniesienia, je\
eli ró\
nica ta jest dodatnia. Dzięki temu kredytodawca
otrzymujący odsetki według zmiennego oprocentowania zabezpiecza się przed spadkiem
stóp procentowych. Pozostałe warunki tego kontraktu są takie same jak dla kontaktu cap.
Oznacza to, \
e w momencie określonym do rozliczenia wystawca kontraktu floor płaci
nabywcy kwotę wynikającą z następującego wzoru:
X = max (rc  rr ;0)× K × T,
Z definicji kontraktu floor wynika, \
e zobowiązuje on stronę do płacenia odsetek po
minimalnej stawce floor, gdyby wyliczona zmienna stopa procentowa była ni\
sza. Strona
akceptująca ten warunek dostaje za to zapłatę, tak jakby otrzymała premię opcyjną od
strony przeciwnej, która wykorzystuje kontrakt floor jako swoje zabezpieczenie.
Następny kontrakt to kombinacja kontraktów cap i floor. Kontrakt taki nazywa się collar
(interest rate collar) i polega on na jednoczesnym wkupiÄ™ kontraktu cap i wystawieniu
kontraktu floor. Ma on zastosowanie wtedy gdy kredytobiorca chce się zabezpieczyć przed
wzrostem stóp procentowych, a jednocześnie nie dysponuje środkami na zakup kontraktu
cap. Åšrodki te uzyskuje on jako floor premium wystawiajÄ…c kontrakt floor. Kontrakt collar
ustanawia zarówno dolny, jak i górny limit stopy procentowej.
Rozpatrzmy przykład kontraktu collar, w którym ustalono stawkę LIBOR+3% z cap 10% i
floor 5%. Taki kontrakt oznacza, \
e płacone odsetki zale\
Ä… od stopy LIBOR+3% z tym
wyjÄ…tkiem, \
e nie przekroczy ona 10% i nie spadnie poni\
ej 5%. Tak długo dopóki
LIBOR+3%
mieści się w przedziale od 5% do 10% posiadacz kontraktu collar otrzymuje kwotę
LIBOR+3%. W sytuacji gdy LIBOR+3% spadnie poni\
ej 5%, posiadacz kontraktu nadal
będzie otrzymywał 5%. Je\
eli LIBOR+3% przekroczy 10% posiadacz kontraktu collar nie
otrzyma więcej ni\
10%. Przykład tego kontraktu pokazano na rysunku.
W praktyce zdarzają się takie kontrakty collar, w których kwota, jaką jedna strona płaci za
cap, równa się kwocie jaką druga strona otrzymuje za sprzeda\
floor. Taki kontrakt nazywa
się bezpłatnym collarem.
Kolejny kontrakt na rynku swapów to połączenie kontraktu cap i kontraktu floor. Taką
konstrukcjÄ™ nazywa siÄ™ participating cap.
Kontrakt ten polega na tym, \
e nabywca nie płaci za kontrakt, lecz zobowiązuje się płacić
dealerowi określoną sumę wówczas gdy stopa odniesienia jest ni\
sza od stopy kontraktu. Z
reguły jest to tylko pewna część odpowiadającej jej sumy płaconej przez dealera, gdy stopa
odniesienia jest wy\
sza ni\
stopa kontraktu.
Swap ograniczony od góry (ratę capped swap) jest kontraktem, w którym jednocześnie
zostaje zawarty swap procentowy z dealerem swapu i nabyty kontrakt cap od dealera capu.
Taki instrument pozwala inwestorowi uzyskać relatywnie nisko oprocentowany kredyt o
zmiennej stopie procentowej (gwarantuje to kontrakt swap) i jednocześnie zabezpieczyć się
przed wzrostem zmiennej stopy procentowej (gwarantuje to kontrakt cap).
Poniewa\
wartość nominalna kontraktu swap mo\
e się zmieniać w czasie jego
obowiÄ…zywania (zale\
y to od potrzeb stron kontraktu) wyró\
nia siÄ™ trzy rodzaje
kontraktów swap:
l. swap amortyzowany (amortizing swap),
2. swap ciÄ…gniony (step up swap),
3. swap opóz
niony (deferred swap).
Swap amortyzowany - wartość nominalna zmniejsza się według tabeli amortyzacji
po\
yczki
Swap ciągniony - wartość nominalna wzrasta proporcjonalnie do wielkości środków
wykorzystywanych w ramach linii kredytowej
Swap opóz
niony - wymiana płatności jest zawieszona do jakiegoś momentu w przyszłości.
W praktyce zaczynają się równie\
coraz częściej pojawiać swapy towarowe oraz opcje na cap
i floor.
Ryzyko w kontraktach swap
Ryzyko - mo\
liwość zrealizowania dochodu ró\
niÄ…cego siÄ™ od spodziewanego zysku.
Ze względu na ró\
ne kryteria wyró\
nia się wiele rodzajów ryzyka:
1. ryzyko kredytowe (credit risk) - wynika ono przede wszystkim z mo\
liwości
niedotrzymania warunków kontraktów przez którąś ze stron. Sytuacja taka mo\
e być na
przykład konsekwencją tego, \
e jedna ze stron kontraktu znajdzie się w kłopotach
finansowych i nie będzie w stanie spełnić warunków kontraktu. Taki przypadek jest
zagro\
eniem zarówno dla pośrednika finansowego, jaki i drugiej strony kontraktu.
Rozpatrzmy kontrakt swap, w którym występują dwie Spółki A i B oraz pośredniczący dealer
swapowy. Załó\
my, \
e w czasie trwania kontraktu swap dealera ze spółką B kontrakt ma dla
dealera wartość dodatnią, ze spółką A ujemną. Je\
eli spółka B nie dotrzyma warunków
kontraktu, to dealer straci zysk osiągnięty na tym kontrakcie. Aby zabezpieczyć się przed
tym ryzykiem dealer musi znalez
ć trzecią stronę, która mogłaby zająć miejsce spółki B.
Oczywiście dodatkowy kontrahent musiałby otrzymać od dealera kwotę równą w przybli\
eniu
wartości niedotrzymanego kontraktu ze spółką B.
Wynika z tego, \
e dealer swapowy jest nara\
ony na ryzyko kredytowe praktycznie tylko
wtedy je\
eli kontrakt swapowy ma dla niego wartość dodatnią. W sytuacji gdy kontrakt dla
strony B ma wartość ujemną i w tym samym czasie spółka ze względu na trudności
finansowe nie dotrzymuje warunków kontraktu dealer mo\
e osiągnąć niespodziewany zysk.
Wynika to z tego, \
e niedotrzymanie kontraktu przez spółkę B uwalnia dealera od
zobowiązań. W praktyce najbardziej prawdopodobna jest sprzeda\
przez spółkę B tego
kontraktu osobie trzeciej, co sprawia, \
e sytuacja dealera ze względu na zyski nie zmienia
się. Przed ryzykiem kredytowym nie da się zabezpieczyć.
2. Ryzyko rynkowe - wynika z prawdopodobieństwa takiej zmiany stóp procentowych lub
kursów wymiany, \
e kontrakt swap będzie miał dla dealera wartość ujemną. Przed takim
ryzykiem mo\
na się zabezpieczyć na przykład zajmując przeciwną pozycję w takim samym
kontrakcie.
Główne grupy ryzyka wyró\
niane na rynku kapitałowym są następujące:
1. ryzyko niedotrzymania warunków (default risk) - wynika ono z faktu, \
e ka\
dy
instrument finansowy, w który się inwestuje jest umową zawartą między co najmniej
dwoma stronami i zawsze istnieje mo\
liwość niedotrzymania warunków umowy przez
jedną ze stron. Szczególnym przypadkiem tego rodzaju ryzyka jest omówione wcześniej
ryzyko kredytowe;
2. ryzyko rynkowe (market risk) - wynika z faktu, \
e dochód uzyskiwany z instrumentów
finansowych zale\
y od parametrów, które ustala rynek. Do tych parametrów mo\
na
zaliczyć: stopę procentową, kurs walutowy, cenę akcji, cenę towaru, płynność
instrumentu itp. W zale\
ności od poszczególnych parametrów wyró\
nia siÄ™ ryzyka
szczegółowe tych właśnie parametrów;
3. ryzyko otoczenia finansowego - wynika z funkcjonowania wszystkich składników
rynku finansowego. Bierze się tu pod uwagę sprawność funkcjonowania instytucji
finansowych, kwalifikacje doradców, sposób funkcjonowania giełdy itp.;
4. ryzyko otoczenia niefinansowego - jest to uzupełnienie ryzyka otocznia finansowego i
obejmuje przede wszystkim ryzyko prawne wynikajÄ…ce z rozmaitych nowych regulacji
prawnych oraz ryzyko polityczne wynikajÄ…ce z orientacji politycznej i gospodarczej opcji
rzÄ…dzÄ…cej w kraju;
5. ryzyko wydarzeń (event risk) - ten rodzaj ryzyka dotyczy pojedynczych instrumentów
finansowych i nieoczekiwanych wydarzeń, które mają wpływ na ten instrument, ale nie
mają wpływu na ogólną sytuację na rynku finansowym.