Artykuł poglądowy/Review paper
Probiotyki  panaceum czy placebo?
Probiotics  panacea or placebo?
1 1,2 1
Aleksandra Dąbrowska , Robert Słotwiński , Sylwia Kędziora
1
Zakład Immunologii i Żywienia Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego
2
Zespół Badawczo-Leczniczy Chirurgii Transplantacyjnej Instytutu Medycyny Doświadczalnej i Klinicznej
Polskiej Akademii Nauk w Warszawie
Przegląd Gastroenterologiczny 2010; 5 (6): 321 328
DOI: 10.5114/pg.2010.18475
Słowa kluczowe: probiotyki, prebiotyki.
Key words: probiotics, prebiotics.
Adres do korespondencji: mgr Aleksandra Dąbrowska, Zakład Immunologii i Żywienia, Warszawski Uniwersytet Medyczny,
ul. Pawińskiego 3, 02-106 Warszawa, tel. [phone], e-mail: [e-mail]
Streszczenie
Abstract
Korzystny wpływ organizmów probiotycznych na zdrowie
The beneficial impact of probiotic strains on human health
i długość życia człowieka po raz pierwszy zaobserwowany
and longevity was noticed over 100 years ago. Since then,
został ponad 100 lat temu. Od tego momentu preparaty pro- microorganisms with probiotic properties have been used in
biotyczne stosowane są w profilaktyce i terapii wielu różnych
prophylaxis and therapy of many medical conditions, mainly
chorób, przede wszystkim dotyczących przewodu pokarmo- those affecting the gastrointestinal tract but also those
wego, ale także chorób związanych z zaburzeniami mechani- caused by immunological disturbances, such as food allergies,
zmów immunologicznych  alergii pokarmowych, wyprysków
atopic dermatitis and reoccurring upper respiratory tract
alergicznych, nawracających zakażeń dróg oddechowych.
infections. Despite the very wide range of recommendations
Pomimo istnienia szerokiego wachlarza wskazań do stosowa- for probiotic use, many of them are not supported by reliable
nia probiotyków, w wielu przypadkach brakuje odpowiednich
research confirming medicinal properties of probiotics. The
badań potwierdzających ich właściwości lecznicze. W pracy
results of randomized trials, published meta-analyses and
dokonano przeglądu badań z randomizacją, metaanaliz zesta- literature reviews regarding probiotic use in many medical
wiających wyniki opublikowanych badań oraz literatury
conditions are surveyed in the present work.
dotyczącej zastosowania probiotyków w różnych jednostkach
chorobowych.
Wprowadzenie Probiotyki
Na początku XX wieku rosyjski badacz, laureat Obowiązująca obecnie definicja probiotyków została
Nagrody Nobla, Ilia Miecznikow zaobserwował korzystny sformułowana przez FAO/WHO w 2002 r. Określa ona
wpływ bakterii kwasu mlekowego na zdrowie oraz probiotyki jako żywe drobnoustroje, które podawane
długość życia człowieka [1]. Od tego momentu obser- w odpowiednich ilościach wywierają korzystny wpływ
wuje się wzrost zainteresowania mikroflorą fizjolo- na zdrowie gospodarza [3]. Prawdopodobna jest jed-
giczną kolonizującą układ pokarmowy człowieka oraz nakże modyfikacja tej definicji, jako że z badań przepro-
możliwościami jej modyfikacji. Termin  probiotyk , wadzonych na zwierzętach wynika, że efekt probiotycz-
oznaczający  dla życia , został użyty po raz pierwszy ny można uzyskać także poprzez podanie zabitych
w 1965 r. przez Lilly i Stillwell, którzy określili w ten spo- bakterii lub ich materiału genetycznego [4, 5].
sób substancje wytwarzane przez mikroorganizmy, W wytwarzaniu preparatów probiotyczych najwięk-
wykazujące działanie stymulujące na wzrost innych sze znaczenie mają bakterie produkujące kwas mleko-
organizmów [2]. wy  Lactobacillus i Bifidobacterium  oraz drożdżaki
Przegląd Gastroenterologiczny 2010; 5 (6)
Aleksandra Dąbrowska, Robert Słotwiński, Sylwia Kędziora
322
Tabela I. Mikroorganizmy stosowane jako pro- z rodzaju Saccharomyces. Ponadto stosuje się bakterie
z rodzaju Streptococcus, Lactococcus, Enterococcus.
biotyki [7, 8]
Mikroorganizmy najczęściej stosowane jako probiotyki
Table I. Microorganisms with probiotic properties
[7, 8] przedstawiono w tabeli I.
Należy jednak podkreślić, że nie wszystkie drobno-
Rodzaj Gatunek
ustroje należące do wyżej wymienionych rodzajów
Lactobacillus sps. L. acidophilus
wywołują jednakowo nasilony efekt prozdrowotny.
L. casei
Właściwości probiotyczne związane są bowiem z przy-
L. fermentum
należnością do szczepu, a nie rodzaju [6]. Pociąga to za
L. gasseri
sobą konieczność prowadzenia badań dotyczących
L. jonhsoni
poszczególnych szczepów drobnoustrojów i dokładnego
L. paracasei
L. plantarum opisu ich przynależności taksonomicznej w publikacjach
L. reuteri
naukowych.
L. salivarius
Obiecującym kierunkiem badań jest stosowanie
L. bulgaricus
bakterii kwasu mlekowego genetycznie modyfikowa-
Bifidobacterium B. bifidum
nych w kierunku sekrecji związków immunologicznie
B. breve
czynnych, tj. interleukiny 10 [9, 10], oraz enzymów
B. lactis
hydrolitycznych, tj. ą-galaktozydazy [11].
B. longum
B. infantis
Prebiotyki
B. adolescentis
Prebiotyki definiowane są jako składniki żywności
Streptococcus sps. S. thermophilus
nieulegające trawieniu w przewodzie pokarmowym
Saccharomyces S. boulardii
człowieka, mające zdolność selektywnego promowania
inne Escherichia coli
wzrostu bakterii korzystnych dla zdrowia [12]. Substan-
Enterococcus faecalis
cje wykazujące działanie prebiotyczne to m.in.: oligo-
Enterococcus faecium
fruktoza, inulina, galaktooligosacharydy, laktuloza.
Bacillus cereus
Skutki fermentacji oligofruktozy w jelicie grubym
obejmują zwiększenie liczby bifidobakterii, poprawę
absorpcji wapnia, skrócenie czasu pasażu jelitowego oraz
Tabela II. Mechanizm działania probiotyków na
prawdopodobnie obniżenie stężenia lipidów we krwi [13].
organizm człowieka wg World Gastroenterology
Preparaty łączące w funkcjonalną całość probiotyk
Organization Practice Guideline [13]
z prebiotykiem noszą nazwę synbiotyków.
Table II. Mechanism of action of probiotic strains
on human organism according to World Gastro-
Mechanizm działania probiotyków
enterology Organization Practice Guideline [13]
Mechanizm działania probiotyków nie został osta-
Mechanizmy " aktywacja lokalnych makrofagów do pre-
tecznie wyjaśniony i stanowi przedmiot badań. Przyjmuje
immunologiczne zentacji przeciwciał limfocytom B
się, że działanie probiotyków obejmuje dwa mechanizmy:
" wzmaganie aktywności fagocytarnej
granulocytów i makrofagów oraz ich " immunologiczny, związany m.in. ze stymulacją układu
aktywności cytostatycznej
immunologicznego poprzez przyczynienie się do roz-
" indukcja syntezy cytokin
woju tkanki limfoidalnej (gut-associated lymphoid tis-
" pobudzenie syntezy przeciwciał sIgA
sue  GALT),
Mechanizmy " konkurencja o receptory lub przyleganie
" nieimmunologiczny, związany m.in. z hamowaniem
nieimmunologiczne do komórek nabłonkowych uniemożli-
rozwoju drobnoustrojów patogennych.
wiające dostęp patogenów do nabłonka
Mechanizmy działania probiotyków przedstawiono
jelitowego
w tabeli II.
" wytwarzanie związków o działaniu prze-
ciwdrobnoustrojowym
Dawka terapeutyczna
" współzawodnictwo z innymi mikroorgani-
Probiotyki mogą być dostarczane w postaci fermen-
zmami o składniki odżywcze
towanych produktów mlecznych lub preparatów farma-
" zakwaszanie treści jelitowej hamujące
wzrost niektórych bakterii chorobotwór- ceutycznych. Skuteczność ich działania zależy od tego,
czych
czy dotrą w miejsce swego działania w nienaruszonym
" zmiatanie wolnych rodników
stanie, unikając destrukcji przez kwas żołądkowy lub
Przegląd Gastroenterologiczny 2010; 5 (6)
Probiotyki  panaceum czy placebo?
323
sole kwasów żółciowych. Z tego powodu preparaty far- kową wynosi 11 40% [20]. Wyniki badań oceniających
maceutyczne zawierające mikroorganizmy probiotyczne profilaktyczny wpływ mikroorganizmów probiotycznych
są kapsułkowane oraz powlekane. na występowanie biegunek poantybiotykowych są nie-
Powszechnie przyjmuje się, że minimalna dzienna jednoznaczne. Po analizie wyników 10 opublikowanych
dawka probiotyku wywołująca efekt terapeutyczny badań obejmujących 1986 pacjentów w wieku do 18 lat
wynosi 106 109 CFU (colony forming units) [14], jednakże Johnston i wsp. [21] wnioskują, że probiotyki (szczególnie
zależy ona od szczepu probiotycznego oraz planowane- szczepy Lactobacillus GG oraz Saccharomyces boulardii)
go efektu terapeutycznego. Na podstawie badań klinicz- stanowią obiecujący środek zapobiegający biegunkom
nych dla każdego ze schorzeń ustala się optymalne poantybiotykowym u dzieci, z zastrzeżeniem, że koniecz-
dawkowanie. Przeciętna dawka bakterii z rodzaju Lacto- ne są dalsze badania. Metaanaliza wyników 34 badań
bacillus stosowana w badaniach wynosi 1 20 � 109 CFU,
oceniających wpływ probiotyków na profilaktykę biegu-
natomiast bakterii z rodzaju Bifidobacterium 250
nek przeprowadzona przez Sazawal i wsp. [22] wskazuje,
500 g [15].
że stosowanie probiotyków zmniejsza ryzyko wystąpie-
nia biegunki poantybiotykowej o 52%. Z kolei badania
Kliniczne zastosowanie probiotyków
Lewis i wsp. [23] wskazują na brak skuteczności Saccha-
romyces boulardii w zapobieganiu biegunkom poantybio-
Zakłócenie homeostazy mikrobiologicznej jelit może
tykowym u osób starszych.
leżeć u podstaw ostrych infekcji, wielu chorób prze-
wlekłych  alergii, reakcji autoimmunologicznych,
Biegunka podróżnych
a także chorób zapalnych. Przywrócenie równowagi bio-
cenozy jelitowej jest podstawowym założeniem terapii, Biegunka występująca u podróżnych jest skutkiem
w której stosowane są probiotyki [16].
kontaktu organizmu z nieznanymi patogenami. Jest zjawi-
skiem częstym wśród osób podróżujących do Ameryki
Biegunki
Południowej, Afryki oraz krajów południowo-wschodniej
Azji. Skuteczność probiotyków jako środków zapobie-
Infekcje układu pokarmowego stanowią poważny
gających występowaniu biegunki podróżnych ocenili
problem o globalnym zasięgu. Według szacunków Świa-
McFarland i wsp. [24], analizując wyniki 12 opublikowa-
towej Organizacji Zdrowia (WHO) biegunki dotykają
nych badań. Z analizy tej wynika, że probiotyki są skutecz-
rocznie 4 mld ludzi, powodując śmierć ok. 2 mln z nich
ne w zapobieganiu tym biegunkom, jakkolwiek doprecy-
[17]. Uważa się, że probiotyki mogą być skutecznym środ-
zowania wymaga informacja, który szczep probiotyczny
kiem zarówno zapobiegającym, jak i leczącym biegunki.
i w jakiej dawce wykazuje największą skuteczność.
Biegunki infekcyjne
Choroby zapalne jelit
Najbardziej powszechną przyczyną występowania
Etiologia zapalnych chorób jelit jest nieznana, jed-
biegunek infekcyjnych jest zakażenie rotawirusowe.
nakże postuluje się udział w ich rozwoju czynników
Leczenie biegunki infekcyjnej ma na celu zapobieżenie
genetycznych, środowiskowych oraz immunologicznych.
skutkom odwodnienia oraz skrócenie czasu choroby.
Allen i wsp. [18] dokonali przeglądu 23 badań nad sku- Ponieważ w przebiegu zapalnych chorób jelit dochodzi
tecznością probiotyków w leczeniu biegunek infekcyj- do zaburzenia równowagi komensalnej flory przewodu
pokarmowego oraz nieprawidłowej odpowiedzi zapalnej
nych. Choć badania różniły się między sobą rodzajem
użytych szczepów, dawką probiotyków, przyjętą defi- w obrębie jelit, próbuje się stosować probiotyki jako
środki przywracające równowagę mikrobiologiczną oraz
nicją biegunki oraz rezultatem badań, z dokonanej przez
normalizujące odpowiedz
immunologiczną.
autorów analizy wynika, że probiotyki skracają czas
trwania biegunki o ok. 30 godz., zmniejszają ryzyko
Choroba Leśniowskiego-Crohna
utrzymania się choroby powyżej 3 dni oraz zmniejszają
średnią liczbę stolców w trakcie jej trwania. Autorzy tej
W niewielkim badaniu, obejmującym 11 osób,
pracy konkludują, że probiotyki stanowią użyteczne
Schultz i wsp. [25] badali wpływ probiotyków na
dopełnienie terapii rehydratacyjnej u dorosłych oraz
wywołanie remisji choroby Leśniowskiego-Crohna. Licz-
dzieci.
ba chorych, u których udało się uzyskać remisję, nie
różniła się istotnie statystycznie pomiędzy grupą przyj-
Biegunka poantybiotykowa
mującą probiotyk a grupą przyjmującą placebo. Autorzy
Biegunka występuje u 5 62% pacjentów poddanych uważają, że potrzebne są dalsze badania, obejmujące
terapii antybiotykami [19]. W populacji pediatrycznej większą grupę pacjentów, w celu oceny zdolności pro-
odsetek pacjentów dotkniętych biegunką poantybioty- biotyków do wywołania remisji choroby.
Przegląd Gastroenterologiczny 2010; 5 (6)
Aleksandra Dąbrowska, Robert Słotwiński, Sylwia Kędziora
324
Rolfe i wsp. [26] przeprowadzili analizę badań oce- opublikowane do tej pory doniesienia nie dostarczają
niających skuteczność probiotyków w utrzymywaniu remi- wystarczających dowodów uzasadniających zalecanie
sji choroby Leśniowskiego-Crohna. Uwzględnili 7 badań probiotyków w leczeniu czynnościowego zaparcia stolca.
różniących się rodzajem zastosowanego probiotyku
Zespół jelita drażliwego
(Escherichia coli Nissle, Lactobacillus GG). Z analizy wynika,
że korzyści ze stosowania probiotyków nie są większe niż
Zespół jelita drażliwego jest jedną z najczęściej dia-
z placebo. Autorzy konkludują, że nie ma przesłanek do
gnozowanych chorób układu pokarmowego. Występuje
stosowania probiotyków w celu utrzymania remisji choro-
u 15% mieszkańców krajów zachodnich, przy czym jest
by Crohna. Jednocześnie podkreślają konieczność wykona-
dwukrotnie częstszy u kobiet niż mężczyzn [31]. Objawy
nia badań w większej grupie chorych.
towarzyszące zespołowi jelita drażliwego obejmują bóle
brzucha oraz zmiany częstości oddawania i konsystencji
Wrzodziejące zapalenie jelita grubego
kału [32]. Według II Kryteriów Rzymskich objawy powin-
Analiza 4 opublikowanych badań oceniających ny utrzymywać się co najmniej 3 mies. [16]. Etiopatoge-
wpływ probiotyków na indukcję remisji wrzodziejącego neza zespołu jelita drażliwego nie jest poznana, jed-
zapalenia jelita grubego przeprowadzona przez Mallona nakże wiadomo, że towarzyszą mu zmiany jakościowe
i wsp. [27] wskazuje, że standardowa terapia w skoja- i ilościowe mikroflory jelita [33]. Skuteczność terapeu-
rzeniu z probiotykami nie przewyższa pod względem tyczną probiotyków w leczeniu zespołu jelita drażliwego
efektywności terapii bez probiotyków. Badania przepro- ocenili Hoveyda i wsp. [34]. Z dokonanego przez nich
wadzono u pacjentów z łagodną lub średnio nasiloną przeglądu 14 badań z randomizacją wynika, że probioty-
postacią wrzodziejącego zapalenia jelita grubego, dlate- ki mogą łagodzić niektóre objawy zespołu jelita
go autorzy postulują przeprowadzenie prób u pacjentów drażliwego, jednakże konieczne jest przeprowadzenie
z ostrą postacią choroby. dodatkowych badań skupiających się na doborze odpo-
O skuteczności szczepu Escherichia coli w utrzymy- wiedniego szczepu probiotycznego, najskuteczniejszej
waniu stanu remisji wrzodziejącego zapalenia jelita gru- dawki oraz selekcji grupy pacjentów, u których terapia
bego donosi badanie, które przeprowadzili Kruis i wsp. probiotykami przyniosłaby najlepsze efekty.
[28]. W badaniu tym probiotyk okazał się równie sku-
Profilaktyka raka okrężnicy
teczny jak mesalazyna.
Mechanizm profilaktycznego działania bakterii kwa-
Martwicze zapalenie jelit
su mlekowego na rozwój nowotworu okrężnicy może
Martwicze zapalenie jelit jest najbardziej pow- obejmować zmianę aktywności metabolicznej mikroflo-
szechną nabytą chorobą układu pokarmowego wśród ry jelitowej, wiązanie i degradację potencjalnych kance-
wcześniaków. Charakteryzuje je występowanie zlokali- rogenów, produkcję związków o działaniu przeciwnowo-
zowanych bądz
wieloogniskowych zmian martwiczych tworowym i przeciwmutagennym oraz wzmacnianie
w ścianie jelita, w skrajnych przypadkach obejmujących odporności gospodarza [16]. Chociaż wyniki uzyskane
pełną grubość ściany. AlFaleh i Bassler [29] przeprowa- w badaniach in vitro oraz na modelach zwierzęcych są
dzili metaanalizę 9 badań z randomizacją obejmujących obiecujące, w badaniach dotyczących ludzi nie udało się
1425 noworodków, oceniających wpływ probiotyków na do tej pory potwierdzić działania probiotyków w zakre-
zapobieganie martwiczemu zapaleniu jelit. Analiza jed- sie profilaktyki nowotworu okrężnicy [35].
noznacznie wykazała, że probiotyki zapobiegają martwi-
Nietolerancja laktozy
czemu zapaleniu jelit u wcześniaków oraz wpływają na
zmniejszenie śmiertelności. Ponieważ badania dotyczyły
Nietolerancja laktozy jest zjawiskiem szeroko rozpo-
noworodków z masą urodzeniową > 1000 g, należy prze-
wszechnionym, w niektórych społeczeństwach dotyczą-
prowadzić badania dotyczące skuteczności działania
cym 90% ludzi [16]. W trakcie fermentacji bakterie
probiotyków wśród wcześniaków ze skrajnie niską masą
(w tym Lactobacillus bulgaricus oraz Streptococcus ther-
urodzeniową (< 1000 g).
mophilus) wytwarzają laktazę  enzym hydrolizujący
laktozę do glukozy i galaktozy. W licznych badaniach
Zaparcia czynnościowe
udowodniono korzystny wpływ mlecznych produktów
Czynnościowe zaparcia stolca są szczególnie częste fermentowanych na proces trawienia laktozy [36, 37]
wśród dzieci oraz osób starszych. Chmielewska i Sza- wyrażony brakiem wzrostu stężenia wodoru w wydy-
jewska dokonały analizy badań z randomizacją oce- chanym powietrzu po spożyciu laktozy. Przegląd badań
niających bezpieczeństwo i skuteczność probiotyków z randomizacją przeprowadzony przez Levri i wsp. [38]
w leczeniu czynnościowego zaparcia stolca [30]. Po oce- wskazuje jednak, że nie wszystkie preparaty zawie-
nie wyników 5 badań z randomizacją autorki wnoszą, że rające bakterie probiotyczne łagodzą objawy nietoleran-
Przegląd Gastroenterologiczny 2010; 5 (6)
Probiotyki  panaceum czy placebo?
325
cji laktozy. Właściwość tę mogą wykazywać jedynie nie- jednak zupełnie odmienne. Besselink i wsp. [46] wyka-
które szczepy, podane w odpowiedniej dawce. zali, że zastosowanie probiotyku nie tylko nie zmniej-
szało liczby powikłań zapalnych, ale wiązało się ze zwięk-
Zakażenie Helicobacter pylori
szoną śmiertelnością. Wyniki tych badań wywołały
szeroką dyskusję na temat bezpieczeństwa stosowania
Zakażenie bakterią Helicobacter pylori (H. pylori)
preparatów probiotycznych. Obecnie probiotyki nie są
występuje u 70 90% ludzi zamieszkujących kraje rozwi-
zalecane w leczeniu chorych z ostrym zapaleniem
jające się oraz u 25 50% mieszkańców krajów rozwinię-
trzustki.
tych [39] i może być przyczyną takich chorób, jak prze-
wlekłe zapalenie żołądka, choroba wrzodowa, rak
Zakażenia dróg oddechowych
i chłoniak żołądka. Tong i wsp. [40] przeprowadzili meta-
Zakażenia dróg oddechowych, obejmujące m.in. prze-
analizę badań oceniających wpływ dodania probiotyków
ziębienie, zapalenie zatok, gardła, nagłośni, migdałków,
do terapii eradykacyjnej H. pylori na skuteczność erady-
ucha środkowego, oskrzeli oraz płuc, są jednymi z naj-
kacji oraz występowanie działań niepożądanych
częstszych chorób, szczególnie wśród dzieci i osób star-
związanych z tą terapią. Analiza obejmowała 14 badań
szych. Czynnikiem wywołującym mogą być zarówno
z randomizacją, w których wzięło udział 1671 pacjentów.
infekcje wirusowe, jak i bakteryjne. W związku z immu-
Po przeprowadzeniu analizy statystycznej autorzy kon-
nomodulującym działaniem probiotyków, przejawiającym
kludują, iż dodanie probiotyku do terapii eradykacyjnej
się m.in. zwiększaniem aktywności fagocytarnej leukocy-
zwiększa skuteczność eradykacji H. pylori i wykazuje
tów [47], zwiększoną produkcją specyficznych przeciwciał
pozytywny wpływ na działania niepożądane związane
[48] oraz wzmocnieniem bariery jelitowej [49], rozważa
z tą terapią.
się ich stosowanie w profilaktyce zakażeń górnych dróg
oddechowych. Przegląd 14 badań z randomizacją oce-
Niealkoholowe stłuszczenie wątroby
niających wpływ probiotyków na częstość infekcji dróg
Termin  niealkoholowe stłuszczenie wątroby ozna-
oddechowych przeprowadzony został przez Voulouma-
cza obecność wielkocząsteczkowego stłuszczenia hepato-
nou i wsp. [50]. Autorzy odnotowali mniejszą liczbę zacho-
cytów u osób spożywających mniej niż 20 g alkoholu
rowań w 4 analizowanych badaniach, łagodniejszy prze-
dziennie [41]. Schorzenie to dotyczy 3 25% populacji.
bieg infekcji w 5 na 6 badań oraz skrócenie czasu trwania
Ponieważ badania ostatnich lat donoszą o potencjalnym
choroby w 3 na 9 prób. Ponadto, w 4 spośród 10 analizo-
udziale niektórych szczepów bakteryjnych występujących
wanych badań stwierdzono działania niepożądane
w przewodzie pokarmowym w etiopatogenezie niealko-
związane ze stosowaniem probiotyków. Autorzy
holowego stłuszczenia wątroby, podejmuje się próby
przeglądu konkludują, że probiotyki mogą łagodzić prze-
leczenia go probiotykami. Wyniki badań przeprowadzo-
bieg i skracać czas trwania choroby, ale nie mają wpływu
nych do 2007 r. podsumowali Lirussi i wsp. [42]. Ocenili
na częstość jej występowania.
wyniki dwóch badań bez randomizacji, z których wynika,
że probiotyki są dobrze tolerowane, mogą polepszać
Alergia i nadwrażliwość pokarmowa
wyniki badań wątroby oraz obniżają poziom markerów
W ostatnich latach notuje się coraz większą zapa-
peroksydacji lipidów. Autorzy analizy zwracają jednak
dalność na choroby alergiczne. Szacuje się, że mogą one
uwagę, że brak badań klinicznych z randomizacją unie-
występować nawet u 30% społeczeństwa. Kliniczny
możliwia jednoznaczną rekomendację stosowania pro-
obraz alergii zależy od wieku. U niemowląt manifestuje
biotyków w niealkoholowym stłuszczeniu wątroby.
się ona występowaniem wyprysku atopowego, zaburzeń
układu pokarmowego lub świszczącego oddechu.
Ostre zapalenie trzustki
W póz
niejszym dzieciństwie dominuje astma bądz

Liczba przypadków ostrego zapalenia trzustki
nieżyt nosa i spojówek. Alergia pokarmowa jest obja-
w Europie i Stanach Zjednoczonych systematycznie
wem nieprawidłowej odpowiedzi immunologicznej na
wzrasta [43]. Śmiertelność związana z tą chorobą wyno-
antygeny pokarmowe [51]. Bakterie probiotyczne mają
si 2,1 7,8%, a w przypadku zaostrzonego przebiegu cho-
zdolność modyfikacji struktury antygenów, redukcji ich
roby, występującego u 10 20% pacjentów, wzrasta do
immunogenności oraz zmniejszenia przepuszczalności
14 25% [44]. Badanie przeprowadzone przez Olah i wsp.
bariery jelitowej. Ponadto probiotyki wykazują właści-
[45] wskazywało na korzystny wpływ synbiotyku na
wości przeciwzapalne, poprzez zmiany profilu ekspresji
przebieg ostrego zapalenia trzustki poprzez zmniejsze- cytokin promują odpowiedz
związaną z limfocytami Th1
nie ryzyka powikłań zapalnych oraz zapobieganie nie- [52]. Osborn i Sinn [53] dokonali przeglądu i analizy
wydolności narządowej. Opublikowane ostatnio wyniki badań, które oceniały wpływ probiotyków na zapobie-
badań PROPATRIA (Probiotics In Pancreatitis) [46] były ganie alergii oraz nadwrażliwości pokarmowej u nie-
Przegląd Gastroenterologiczny 2010; 5 (6)
Aleksandra Dąbrowska, Robert Słotwiński, Sylwia Kędziora
326
etapie ocenia się bezpieczeństwo danego szczepu, począ-
Tabela III. Wpływ preparatów zawierających
tkowo w badaniach in vitro, następnie na zwierzętach
probiotyki na częstość występowania infekcji
i w końcowym etapie w badaniach u ludzi. Kiedy szczep
u chorych po zabiegach chirurgicznych [54]
Table III. Impact of probiotic treatment on infec- zostanie uznany za bezpieczny, dokonuje się weryfikacji
jego skuteczności.
tion frequency among patients after surgical
Produkty probiotyczne przyjmowane doustnie w tra-
trauma [54]
dycyjnych dawkach przez ogólnie zdrowe osoby uważa-
Rodzaj operacji i liczba Wpływ probiotyku
ne są za bezpieczne. Bakterie z rodzaju Lactobacillus,
ocenianych badań na liczbę infekcji
Lactococcus, Bifidobakterium oraz drożdże Saccharomy-
różne zabiegi operacyjne brak wpływu
ces należą do grupy organizmów  zasadniczo uznanych
w obrębie jamy brzusznej
(n = 3)
za bezpieczne (generally regarded as safe) [67], jakkol-
[55, 56, 57]
wiek jako żywe mikroorganizmy mogą być odpowie-
resekcja trzustki mniejsza liczba infekcji wśród pa- dzialne za wywołanie infekcji u gospodarza.
(n = 2) cjentów przyjmujących probiotyki
Istnieje kilka potencjalnych zagrożeń związanych ze
[58, 59] [58, 59], krótszy czas hospitalizacji
stosowaniem probiotyków, są to m.in.:
" translokacja poza układ pokarmowy i wywołanie
resekcja wątroby mniejsza liczba infekcji wśród pa-
infekcji układowej [68],
(n = 2) cjentów przyjmujących probiotyki
" transfer genów związanych z antybiotykoopornością
[60, 61] w obu badaniach
na inne bakterie kolonizujące układ pokarmowy,
transplantacja wątroby mniejsza liczba infekcji wśród pa-
w tym patogeny.
(n = 2) cjentów przyjmujących synbiotyk
Ryzyko wystąpienia bakteriemii lub fungemii
[62, 63] w obu badaniach
związanej z probiotykami jest niewielkie, aczkolwiek
uraz mniejsza liczba infekcji, niższy
odnotowano kilka przypadków. Snydman [67] szacuje,
(n = 2) wskaz
nik zachorowań na sepsę,
[64, 65] krótszy czas pobytu na oddziale
że prawdopodobieństwo wystąpienia bakteriemii
intensywnej terapii oraz wentylacji
związanej z przyjmowaniem bakterii z rodzaju Lactoba-
mechanicznej wśród pacjentów
cillus wynosi 1 na 1 mln osób przyjmujących.
przyjmujących synbiotyk [64]
Boyle i wsp. [69] zidentyfikowali czynniki ryzyka
mniejsza liczba infekcji wśród pa-
wystąpienia sepsy u osób leczonych probiotykami. Jako
cjentów przyjmujących synbio-
główne czynniki ryzyka wymieniają stan immunosupresji
tyk [65]
oraz wcześniactwo niemowląt, wśród pozostałych 
obecność wkłucia centralnego, zaburzenia bariery jelito-
mowląt. Jak wykazała analiza, mimo że niektóre bada-
wej oraz choroby zastawek serca. Podawanie probioty-
nia potwierdzały korzystny wpływ probiotyków na
ków pacjentom, u których występują wymienione czyn-
redukcję wyprysku atopowego, nadal nie ma wystar-
niki ryzyka, należy dokładnie rozważyć, analizując
czających dowodów, że suplementacja diety probiotyka-
stosunek ewentualnych korzyści z ich stosowania do
mi zapobiega występowaniu alergii u niemowląt.
ryzyka.
Liu i wsp. [70] zbadali 41 szczepów probiotycznych
Infekcje związane z zabiegami chirurgicznymi
izolowanych z produktów fermentowanych oraz prepa-
Rayes i wsp. [54] ocenili przydatność probiotyków ratów farmaceutycznych pod względem oporności na
w zapobieganiu infekcjom szpitalnym u chorych po zabie- antybiotyki. Bakterie oporne na antybiotyki, tj. ciproflok-
gach chirurgicznych. Analizie poddali 15 opublikowanych sacynę, trimetoprim i sulfametoksazol, zidentyfikowano
do tej pory badań z randomizacją. W tabeli III przedsta- wśród różnych szczepów, co zdaniem autorów może nieść
wiono w skrócie wyniki omawianych przez nich badań. zagrożenie dla bezpieczeństwa konsumentów.
Bezpieczeństwo stosowania Podsumowanie
probiotyków
Probiotyki stosowane są w lecznictwie od dawna,
Zanim mikroorganizm zostanie uznany za probio- ale ich potencjał terapeutyczny nie został do końca
tyczny, musi przejść szereg badań określonych przez wy- poznany. Intuicyjnie wiemy, w jakich schorzeniach
tyczne FAO/WHO [66]. Pierwszym krokiem jest zidenty- mogą przynieść korzyść, stąd zalecane są pacjentom
fikowanie mikroorganizmu oraz określenie jego cech cierpiącym na biegunki o różnej etiologii. Badania
genetycznych i fenotypowych, takich jak odporność na wykazały, że fermentowane produkty mleczne są także
warunki panujące w układzie pokarmowym oraz zdol- skutecznym narzędziem w walce z nietolerancją lakto-
ność adherencji do błony śluzowej jelita. W następnym zy, preparaty probiotyczne zwiększają skuteczność tera-
Przegląd Gastroenterologiczny 2010; 5 (6)
Probiotyki  panaceum czy placebo?
327
13. World Gastroenterology Organization Practice Guideline.
pii eradykacyjnej H. pylori oraz odporność na infekcje.
Probiotics and prebiotics, 2008.
Nie do przecenienia jest również fakt redukcji ryzyka
14. Lee YK, Salminen S. The coming age of probiotics. Trends Ford
wystąpienia infekcji u pacjentów poddanych zabiegom
Sci Techno 1995; 6: 241-5.
chirurgicznym w przypadku dołączenia probiotyku do
15. Kligler B, Cohrssen A. Probiotics. Am Fam Physician 2008; 78:
żywienia. Interpretacja badań dotyczących probiotyków
1073-8.
nastręcza jednak wiele trudności, które są związane 16. Harish K, Varghese T. Probiotics in humans  evidence based
review. Calicut Medical Journal 2006; 4: e3.
z niejednorodnością badanej grupy  badania przepro-
17. The World Health Organization (WHO) website:
wadzane są często z użyciem różnych rodzajów mikro-
http://www.who.int
organizmów, stosowanych w różnych dawkach, przez
18. Allen SJ, Okoko B, Martinez E, et al. Probiotics for treating
różny okres. Do czasu opublikowania wyników badań
infectious diarrhea (review). Cochrane Database Syst Rev 2009.
programu PROPATRIA probiotyki uznawane były za śro-
19. McFarland LV. Epidemiology, risk factors and treatments for
dek bezpieczny. Co prawda pojawiały się pojedyncze antibiotic-associated diarrhea. Dig Dis 1998; 16: 292-307.
20. Turck D, Bernet JP, Marx J, et al. Incidence and risk factors for
doniesienia o działaniach niepożądanych związanych
of oral antibiotic-associated diarrhea in an outpatient pedia-
z terapią probiotykami, traktowane były jednak jak
tric population. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2003; 37: 22-6.
przypadki kazuistyczne. W świetle ostatnich doniesień
21. Johnston BC, Supina AL, Ospina M, et al. Probiotics for the pre-
przyjmuje się, że istnieją grupy pacjentów, u których
vention of pediatric antibiotic-associated diarrhea. Cochrane
stosowanie probiotyków jest ryzykowne. Nie umniejsza
Database Syst Rev 2007.
to jednak pozytywnej roli, jaką probiotykoterapia 22. Sazawal S, Hiremath G, Dhingra U, et al. Efficacy of probiotics
in prevention of acute diarrhoea: a meta-analysis of masked,
odgrywa we współczesnej medycynie.
randomised, placebo-controlled trials. Lancet Infect Dis 2006;
6: 374-82.
Piśmiennictwo
23. Lewis SJ, Potts LF, Barry RE. The lack of therapeutic effect of
1. Miecznikow I. Prolongation of life. William Heinemann, Londyn
Saccharomyces boulardii in the prevention of antibiotic related
1907.
diarrhoea in elderly patients. J Infect 1998; 36: 171-4.
2. Lilly DM, Stillwell RH. Probiotics. Growth promoting factors
24. McFarland LV. Meta-analysis of probiotics for the prevention of
produced by microorganisms. Science 1965; 147: 747-8.
traveler's diarrhea. Travel Med Infect Dis 2007; 5: 97-105.
3. Joint FAO/WHO Working Group. Guidelines for the evaluation
25. Schultz M, Timmer A, Herfarth HH. Lactobacillus GG in indu-
of probiotics in food: report of a joint FAO/WHO working gro- cing and maintaining remission of Crohn s disease. BMC
up on drafting guidelines for the evaluation of probiotics in Gastroenterol 2004; 4: 5.
food. London, ON, Canada, 2002. 26. Rolfe VE, Fortun PJ, Hawkey CJ, et al. Probiotics for maintenan-
ce of remission in Crohn s disease. Cochrane Database Syst
4. Rachmilewitz D, Karmeli F , Takabayashi K, et al. Amelioration of
experimental colitis by probiotics is due to the immunostimula- Rev 2006.
27. Mallon PT, McKay D, Kirk SJ, et al. Probiotics for induction of
tory effect of its DNA. Gastroenterology 2002; 122 :1428-41.
remission in ulcerative colitis. Cochrane Database Syst Rev 2007.
5. Maeda N, Nakamura R, Hirose Y, et al. Oral administration of
28. Kruis W, Sch�tz E, Fric P, et al. Double-blind comparision of an
heat-killed Lactobacillus plantarum L-137 enhances protection
oral Escherichia coli preparartion and mesalazine in mainta-
against influenza virus infection by stimulation of type I interfe-
ining remission of ulcerative colitis. Aliment Pharmacol Ther
ron production in mice. Int Immunopharmacol 2009; 9: 1122-5.
1997; 11: 853-8.
6. Libudzisz Z. Probiotyki i prebiotyki w fermentowanych napo-
29. AlFaleh KM, Bassler D. Probiotics for prevention of necrotizing ente-
jach mlecznych. Pediatria Współczesna. Gastroenterologia,
rocolitis in preterm infants. Cochrane Database Syst Rev 2007.
Hepatologia i Żywienie Dziecka 2002; 4: 19-25.
30. Chmielewska A, Szajewska H. Systematic review of randomi-
7. Gupta V, Garg R. Probiotics. Indian J Med Microbiol 2009; 27:
sed controlled trials: Probiotics for functional constipation.
202-9.
World J Gastroenterol 2010; 16: 69-75.
8. Williams NT. Probiotics. Am J Health Syst Pharm 2010; 67: 449-58.
31. Drossman DA, Whitehead WE, Camilleri M. Irritable bowel syn-
9. Steidler L, Hans W, Schotte L, et al. Treatment of murine coli-
drome: a technical review for practice guideline development.
tis by Lactococcus lactis secreting interleukin-10. Science
Gastroenterology 1997; 112: 2120-37.
2000; 289: 1352-5.
32. Reddymasu SC, Sostarich S, McCallum RW. Small intestinal
10. Loos M, Remaut E, Rottiers P, et al. Genetically engineered Lac-
bacterial overgrowth in irritable bowel syndrome: are there
tococcus lactis secreting murine IL-10 modulates the functions
any predictors? BMC Gastroenterol 2010; 10: 23.
of bone marrow-derived dendritic cells in the presence of LPS.
33. Ghoshal UC, Park H, Gwee KA. Bugs and irritable bowel syndro-
Scand J Immunol 2009; 69: 130-9.
me: The good, the bad and the ugly. J Gastroenterol Hepatol
11. LeBlanc JG, Silvestroni A, Connes C, et al. Reduction of non-
2010; 25: 244-51.
digestible oligosaccharides in soymilk: application of engine-
34. Hoveyda N, Heneghan C, Mahtani KR, et al. A systematic
ered lactic acid bacteria that produce alpha-galactosidase.
review and meta-analysis: probiotics in the treatment of irrita-
Genet Mol Res 2004; 3: 432-40.
ble bowel syndrome. BMC Gastroenterol 2009; 9: 15.
12. Gibson GR, Roberfroid MB. Dietary modulation of the human 35. Liong MT. Roles of probiotics and prebiotics in colon cancer
colonic microbiota, introducing the concept of prebiotics. J Nutr prevention: Postulated mechanisms and in-vivo evidence. Int
1995; 125: 1401-12. J Mol Sci 2008; 9: 854-63.
Przegląd Gastroenterologiczny 2010; 5 (6)
Aleksandra Dąbrowska, Robert Słotwiński, Sylwia Kędziora
328
36. Onwulata CI, Rao DR, Vankineni P. Relative efficiency of yogurt, 53. Osborn DA, Sinn JKH. Probiotics in infants for prevention of
sweet acidophilus milk, hydrolyzed-lactose milk, and a com- allergic disease and food hypersensitivity. Cochrane Database
mercial lactase tablet in alleviating lactose maldigestion. Am Syst Rev Issue 4, 2007.
54. Rayes N, Seehofer D, Neuhaus P. Prebiotics, probiotics, synbio-
J Clin Nutr 1989; 49: 1233-7.
tics in surgery  are they only trendy, truly effective or even
37. Rizkalla SW, Luo J, Kabir M, et al. Chronic consumption of fresh
dangerous? Langenbecks Arch Surg 2009; 394: 547-55.
but not heated yoghurt improves breath-hydrogen status and
55. McNaught CE, Woodcock NP, MacFie J, Mitchell CJ. A prospec-
short-chain fatty acid profiles: a controlled study in healthy
tive randomised study of the probiotic Lactobacillus plantarum
men with or without lactose maldigestion. Am J Clin Nutr
299V on indices of gut barrier function in elective surgical
2000; 72: 1474-9.
patients. Gut 2002; 51: 827-83.
38. Levri KM, Ketvertis K, Feramo M, et al. Do probiotics reduce
56. Anderson ADG, McNaught CE, Jain PK, et al. Randomised clini-
adult lactose intolerance? A systematic review. J Fam Pract
cal trial of synbiotic therapy in elective surgical patients. Gut
2005; 54: 613-20.
2004; 53: 241-5.
39. Go MF. Review article: natural history and epidemiology of
57. Reddy BS, MacFie J, Gatt M, et al. Randomized clinical trial of
Helicobacter pylori infection. Aliment Pharmacol Ther 2002; 16
effect of synbiotics, neomycin and mechanical bowel prepara-
(Suppl. 1): 3-15.
tion on intestinal barrier function in patients undergoing
40. Tong JL, Ran ZH, Shen J, et al. Meta-analysis: the effect of sup-
colectomy. Br J Surg 2007; 94: 546-54.
plementation with probiotics on eradication rates and adverse
58. Nomura T, Tsuchiya Y, Nashimoto A, et al. Probiotics reduce
events during Helicobacter pylori eradication therapy. Aliment
infectious complications after pancreaticoduodenectomy.
Pharmacol Ther 2007; 25: 155-68.
Hepatogastroenterology 2007; 54: 661-3.
41. Neuschwander-Tetri BA, Caldwell SH. Nonalcoholic steatohe-
59. Rayes N, Seehofer D, Theruvath T, et al. Effect of enteral nutri-
patitis summary of an AASLD Single Topic Conference.
tion and synbiotics on bacterial infection rates after pyloruspre-
Hepatology 2003; 37: 1202-19.
serving pancreatoduodenectomy. Ann Surg 2007; 246: 36-41.
42. Lirussi F, Mastropasqua E, Orando S i wsp. Probiotics for non-
60. Kanazawa H, Nagino M, Kamiya S, et al. Synbiotics reduce
alcoholic fatty liver disease and/or steatohepatitis. Cochrane
postoperative infectious complications: a randomized control-
Database Syst Rev, Issue 1, 2007.
led trial in biliary cancer patients undergoing hepatectomy.
43. Yadav D, Lowenfels AB. Trends in the epidemiology of the first
Langenbecks Arch Surg 2005; 390: 104-13.
attack of acute pancreatitis: a systematic review. Pancreas
61. Sugawara G, Nagino M, Nishio H, et al. Perioperative synbiotic
2006; 33: 323-30.
treatment to prevent postoperative infectious complications in
44. Sekimoto M, Shikata S, Takada T, et al. Changes in manage-
biliary cancer surgery. A randomized controlled trial. Ann Surg
ment of acute pancreatitis before and after the publication of
2006; 244: 706-14.
evidence based practice guidelines in 2003. J Hepatobiliary
62. Rayes N, Seehofer D, Hansen S, et al. Early enteral supply of
Pancreat Sci 2010; 17: 17-23.
Lactobacillus and fiber versus selective bowel decontamina-
45. Ol�h A, Bel�gyi T, Pótó L, et al. Synbiotic control of inflamma-
tion: a controlled trial in liver transplant recipients. Transplan-
tion and infection in severe acute pancreatitis: a prospective,
tation 2002; 74: 123-8.
randomized, double blind study. Hepatogastroenterology
63. Rayes N, Seehofer D, Theruvath T, et al. Supply of pre- and pro-
2007; 54: 590-4.
biotics reduces bacterial infection rates after liver transplanta-
46. Besselink MG, van Santvoort HC, Buskens E, et al. Probiotic
tion  a randomized, double-blind trial. Am J Transplant 2005;
prophylaxis in predicted severe acute pancreatitis: a randomi-
5: 125-30.
sed, double-blind, placebo-controlled trial. Lancet 2008; 371:
64. Kotzampassi K, Giamarellos-Bourboulis EJ, Voudouris A, et al.
651-9.
Benefits of a synbiotic formula (Synbiotic 2000forte) in criti-
47. Donnet-Hughes A, Rochat F, Serrant P, et al. Modulation of
cally ill trauma patients: early results of a randomized control-
nonspecific mechanisms of defense by lactic acid bacteria:
led trial. World J Surg 2006; 30: 1848-55.
effective dose. J Dairy Sci 1998; 82: 863-9.
65. Spindler-Vesel A, Bengmark S, Vovk I, et al. Synbiotics, prebio-
48. Link-Amster H, Rochat F, Saudan KY, et al. Modulation of a spe-
tics, glutamine, or peptide in early enteral nutrition: a rando-
cific humoral immune response and changes in intestinal flo-
mized study in trauma patients. J Parent Enteral Nutr 2007; 31:
ra mediated through fermented milk intake. FEMS Immunol
119-26.
Med Microbiol 1994; 10: 55-63.
66. Guidelines for the Evaluation of Probiotics in Food. Raport
49. Perdigon G, Alvarez S, Rachid M, et al. Immune system stimu-
a Joint FAO/WHO Working Group. London, Ontario, Canada,
lation by probiotics. J Dairy Sci 1995; 78: 1597-606.
2002.
50. Vouloumanou EK, Makris GC, Karageorgopoulos DE, Falagas
67. Snydman DR. The safety of probiotics. Clin Infect Dis 2008; 46:
ME. Probiotics for the prevention of respiratory tract infec-
S104-11.
tions: a systematic review. Int J Antimicrob Agents 2009; 34:
68. Saarela M, Mogensen G, Fonden R, et al. Probiotic bacteria:
197.e1-10.
safety, functional and technological properties. J Biotechnol
51. Sampson HA. Update on food allergy. J Allergy Clin Immunol
2000; 84: 197-215.
2004; 113: 805-19.
69. Boyle RJ, Robins-Browne RM, Tang ML. Probiotic use in clinical
52. Sudo N, Sawamura S, Tanaka K, et al. The requirement of inte- practice: what arethe risks? Am J Clin Nutr 2006; 83: 1256-64.
stinal bacterial flora for the development of an IgE production 70. Liu C, Zhang ZY, Dong K, et al. Antibiotic resistance of probio-
system fully susceptible to oral tolerance induction. J Immunol tic strains of lactic acid bacteria isolated from marketed foods
1997; 159: 1739-45. and drugs. Biomed Environ Sci 2009; 22: 401-12.
Przegląd Gastroenterologiczny 2010; 5 (6)