DSC03226 (3)

288 TEKST

delimitujące wyodrębniły się kompozycyjnie, np.: wstępy i zakończenia w rozprawach, słowa wstępne, posłowia i epilogi w powieściach.

Drugą dającą się zauważyć prawidłowością w zakresie kształtowania początkowych i końcowych fragmentów tekstu jest występowanie w nich wypowiedzeń „metatekstowych” odnoszących się do całego tekstu. Termin metatekst został wprowadzony przez Annę^ Wierzbicką (Mayenowa, 1971); oznacza on wypowiedź, której tematem jest sam tekst. Metatekstowy charakter ujawniają wstępy w tekstach reprezentujących różne gatunki. We wstępach tych znaleźć można zapowiedź, o czym będzie mowa w danym tekście, czasem pojawia się komentarz na temat jego kompozycji, właściwości stylistycznych, reprezentowanego przez tę wypowiedź gatunku; podawane bywają powody i okoliczności jej powstania itp. Funkcję metatekstową pełni też tytuł utworu literackiego, który jest nazwą pozwalającą identyfikować dany tekst, zarazem zaś stanowi swego rodzaju komentarz do jego treści lub określa formę gatunkową wypowiedzi (Danek, 1972). Podobne konstrukcje metatekstowe zagęszczają się na końcu tekstu.

Pośród wyrażeń metatekstowych wyróżnić można takie, które funkcję wskazywania początku i końcu wypowiedzi pełnią w sposób jawny, wykorzystując znaczenie elementów kodu językowego. Są to wyrażenia w rodzaju: Zacznę od..., Na początku tego opowiadania.... Tu kończy się historia..., Skończona bajka!, Koniec itp. — będące sygnałami delimitacji tekstu (por. Dobrzyńska, 1974).

Wypowiedzenia inicjalne oraz finalne o charakterze metatekstowym tworzą wyraźnie wyodrębnione części komunikatu nazywane ramą (Łotman, 1970; Uspienski, 1970; Mayenowa, 1979). Owa rama metate-kstowa może być zestawiana z analogicznymi zjawiskami kompozycyjnymi w całościach znakowych spoza obszaru komunikacji językowej - w rytuałach, obrzędach, w dziełach plastycznych, muzycznych, teatralnych itp. Możliwość tworzenia wypowiedzi metatekstowych jest jednak wyłącznie domeną języka.

Wydzielenie metatekstu i ukazanie jego funkcji w wypowiedzi jest ważne, ponieważ pozwala dokładniej uchwycić i opisać strukturę różnych wypowiedzi i form gatunkowych, także literackich. Metatekst odautorski okazuje się integralnym składnikiem tekstu. Wynika stąd konieczność respektowania tego składnika przez krytyków literackich i wydawców. Obserwowana dość często praktyka wydawnicza pomijania lub skracania i przetwarzania części metatekstowych okalających utwór literacki prowadzi do zmiany jego sensu.

Badania struktury tekstu spójnego ujawniły, że pewne charakterystyczne ukształtowania wypowiedzi występują także na skraju wewnętrznej przestrzeni tekstu objętej ramą. Dotyczy to w szczególności początku tekstu. W tej pozycji pojawiają się często (tak jest z zasady w wypowie-