DSC03525 (4)

516 EUGENIUSZ CNOTLIWY

Wydaje się, że dotychczasowe postępowanie badaczy w interesującej nas kwestii charakteryzował przede wszystkim brak sprecyzowanego pojęcia pracowni rogowniczej. W konkluzji, korzystając ze zreferowanych doświadczeń, przedstawiam próbę określenia kryterium rozpoznawania pracowni rzemiosła rogowniczego. Zgodnie z przyjętą przeze mnie definicją pracowni, obejmuje ona dwa zasadnicze człony. Najogólniej na istnienie pracowni rogowniczej (grzebienniczej, tokarskiej itp.) wskazuje: A — skupisko lub skupiska elementów produkcji rzemiosła rogowniczego; B — występowanie ich w jednolitym układzie przestrzenno-fun-kejonalnym i chronologicznym.

Człony te wymagają rozwinięcia:

A. Skupisko elementów produkcji, wskazujące na istnienie pracowni rogowniczej, winno odpowiadać następującym warunkom: 1 — w przypadku idealnym zawiera wszystkie elementy produkcji, a więc surowiec, półwytwory, odpadki, wyroby gotowe i narzędzia, 2 — co najmniej musi jednak zawierać półwy twory i odpadki, jako elementy produkcji najpewniej wskazujące istnienie pracowni. Skupisko samego surowca, gotowych wyrobów, a nawet narzędzi nie może wskazać pracowni, musi ono zawierać jeden z elementów wymienionych w punkcie 2. Wielkość skupiska jest jednak zależna od wielu czynników, np. od rodzaju podłoża, wielkości wykopu, intensywności produkcji itp., stąd też trudności w jej dokładnym określeniu. Ze względów roboczych przyjmujemy, w oparciu o dotychczasowe doświadczenia, że skupisko wskazujące na istnienie pracowni nie może mieć mniej niż 100 zabytków. Skupiska mniejsze można uznać za ślad istnienia pracowni w pobliżu, lub też za pracownię nie rzemieślniczą. Rodzaj półwytworów i odpadków, niekiedy także surowca, narzędzi i gotowych wyrobów, tworzących skupisko określa specjalizację pracowni: ą) rogowniczą — gdy wytwarza różnorodne produkty rogowe, b) grzebie-niarską i c) tokarską. W obrębie skupiska elementów produkcji rogowniczej może wystąpić skupisko elementów produkcji innego rodzaju, np. bursztyniarskiej. Można w tym przypadku zakładać uprawianie przez rzemieślnika produkcji kilkukierunkowej.

B. Skupisko względnie skupiska elementów produkcji rzemiosła rogowniczego muszą występować w obrębie jednej warstwy czy też poziomu osadniczego. Do jednej pracowni może należeć kilka skupisk, o ich jedności przestrzenno-funkcjonalnej decyduje szczegółowa analiza warunków odkrycia. W wypadku wystąpienia kilku sąsiadujących ze sobą skupisk w jednym poziomie osadniczym można je uznać za osobne pracownie po stwierdzeniu: a) że występują w obrębie lub sąsiedztwie oddzielnych domów traktowanych jako jednostki społeczno-gospodarcze, b) że dzielą je większe elementy przestrzenne, np. domy, ulice, wały, c) że występują

różnice w sposobie produkcji jednorodnych przedmiotów, np. grzebieni, i    d) że łączą się one z różnymi specjalizacjami.

Nasze rozważania odnoszą się do rzemiosła rogowniczego, inne gałęzie produkcji wymagają specjalnego potraktowania, zwłaszcza w zakresie k    szczegółowym, ze względu na inne realia.

EUGENIUSZ CNOTLIWY

CERTAIN PROBLEMS OF STUDIES ON THE EARLY MEDIEVAL ANTLER WORKING IN POLAND

As regards antler working in the Early Middle Ages, we observe two typea of manufacture: what was known as domestic industry and handicraft working for exportt*. Therefore, one of the first problems to be solved by any serious scholar concerned with any branch of manufacture is to define the very notion of handicraft and domestic industry, and to elaborate the criteria which make it possible to distinguish on the basis of archaeological materials handicraft works from those produced at home, and to establish handicraft workshops at sites investigated.

V. I. Lenin* gave a definition of handicraft and industry frora the point of view of economics. For archaeological purposes, however, special criteria are reąuir-ed. It was B. A. Rybakov, the Soviet scholar, who initiated works on the elaborat* fon of such criteria. This scholar regarded handicrafts as these branches of manu-facturing goods which required from the craftsmen high ąualifications and an appropriate set of tools enabling production for export⁴. S. A. Izjumova» expressed similar views. In Poland, several scholars are working on the elaboratkm of criteria, making it possible to differentiate handicraft — among them E. Cno-tliwy*»⁷»^1#t Z. Hilczerówna⁸, W. Szafrański⁹.

typical of domestic production in a given historical period, and also operations in which antler materials were used as a rule. The criteria presented enable us properly to classify materials when we are dealing with diverse groups of goods. At the same time, that method may prove ineffective when dealing with single finds, even if the scholar is super-cautioua in drawing conclusions¹⁴.

WCZESNOŚREDNIOWIECZNE ROGOWNICTWO POLSKIE    g|7

On the basis of the opinions of the scholars referred to above, we should regard as handicraft production in antler and bonę, for instance, such production as requires the application of means of labour (set of tools) and techniąues (methods of working materiał), quantitatively and qualitatively different from simple operations

In succesive sections of the present study, the author seeks to discem groups of handicraft products and those produced at home, and draws attention to certain groups of waste and semł-products, clośely connected with handicraft production.

Next, he is concerned with the antler working workshops. What is to be defined is not only the very notion of such a workshop, but also the criteria of disceming such a workshop on the basis of archaeological remains available.

A handicraft workshop is a place of handicraft production, archaeologicatiy discernible, owing to the preserved remains of products manufactured there. Therefore, by an antler working workshop we shall denote the grouping of elements of

Numbers refer to the notes in Polish text.