DSC03535 (3)

bienie omawianego typu są znane w XI w. w Gdańsku,¹ w XI—XII w. w Wolinie² i Kołobrzegu.³ w Szczecinie^{4 5} i innych miejscowościach.^{6 7 8} Ogólnie rzecz biorąc, na Pomorzu występują one w XI i XII w. a poza nim w tym samym czasie w Wielkopolsce i na Kujawach⁶ oraz w Skandynawii.^

F. Bardzo wyraźną grupkę tworzą okazy z płytkami skrajnymi wystającymi nad okładziny, zdobionymi stylizowanymi sylwetkami zwierzęcymi (końskimi?). Płytki skrajne tych grzebieni znaleziono w pracowni nr 1 w warstwie III oraz w pracowni nr 2 w warstwie V (ryc. 24, a) i w jamie nr 1 (ryc. 23, a). Okazy z pracowni nr 2 są zdobione oczkami. Wydaje się, że omawiane fragmenty grzebieni pochodzą od okazów uszkodzonych przy pracach wykończeniowych, gdyż nie noszą typowych śladów użytkowania — zęby nie są wyszlifowane. Zbyt małe ułamki uniemożliwiają szcze-gółowsze rozważania na ich temat. Na Pomorzu występuje kilka warian-tów.^:,: Wydaje się, że okazy znalezione w pracowniach na Srebrnym Wzgórzu można zaliczyć do wariantu obejmującego grzebienie długie ze stylizowanymi płytkami skrajnymi, z profilowanymi bokami, zdobione oczkami. Grzebienie tego rodzaju wystąpiły na Pomorzu w Wolinie i Szczecinie w warstwach od IX/X do pierwszej połowy XI w.,⁹ a ponadto w Skan-

dynawii (XI w.)"¹⁷ i w Wielkopolsce (XII—XIII w.).³⁸ Wydaje się, że Wolin jest jednym z ośrodków ich wytwarzania. Na temat pochodzenia i rozwoju omawianego typu grzebieni wypowiedział się ostatnio J. Zak i Z. Hilczerówna.³⁹

G. W obrębie pracowni nr 1 w warstwie IV znaleziono prostokątny grzebień, który pierwotnie posiadał najpewniej inną formę i wymiary. W trakcie używania uległ zniszczeniu. Jedną z lepiej zachowanych części, po wyrównaniu odłamanych boków, używano .w dalszym ciągu nadając jej obecną formę. Okładziny o przekroju w kształcie odcinka koła są zdobione poprzecznymi pasmami punktów oraz płaskowypiikłym zygzakiem (ryc. 3, c). Wydaje się, że omówiony grzebień nie był wykonany w żadnej pracowni na Srebrnym Wzgórzu.

*

Obok lepiej zachowanych fragmentów grzebieni w obrębie obydwu pracowni, we wszystkich warstwach wystąpiły na ogół drobne ułamki okładzin (25 sztuk), połamanych zapewne przy pracach wykończeniowych. Większość z nich jest zdobiona przykrawędnymi żłobkami oraz kreskami tworzącymi poprzeczne grupy. Okładziny posiadają trzy rodzaje przekrojów: a) w kształcie odcinka koła, b) prostokątne z wybrzuszeniem na zewnątrz i c) trapezowate. Okładziny a, b wystąpiły tylko w pracowni nr 1: a — w warstwie II i IV, b — w II i III. Należy dodać, że w warstwie IV nie wystąpiły inne okładziny niż o przekrojach w kształcie odcinka koła. Jest to nie tylko cecha warsztatu lecz także cecha chronologiczna, bowiem okładziny o takich przekrojach pojawiły się na wszystkich stanowiskach pomorskich wcześniej niż inne. Okładziny o przekrojach trapezowa-tych zaobserwowano w najmłodszych poziomach obydwu pracowni (w pracowni nr 2 panują wyłącznie). Na niektórych okładzinach z obydwu pracowni zachowały się otworki do nitów, przy czym otworki z najmłodszego poziomu warsztatu nr 1 mają wyraźnie mniejsze średnice od współczes-

³⁷    W Lundzie (R. Blomqvist, op. cit., str. 134—142, ryc. 1,14 i 17) oraz w Sigtuna (H. Arbman, op. cit., str. 172).

³⁸    W Santoku (por. Z. Hołowińska, Dzieje wczesnośredniowiecznego grodu w San-toku od VWVlll do XIII wieku, „Z dziejów Santoka i kasztelanii santockiej”, Poznań 1961, str. 18, ryc. 16) i w Poznaniu (por. A. Dymaczewski, Badania wykopaliskowe w ogrodzie przy ul. Wieżowej 2—4 w Poznaniu w latach 1939, 1950—1953, „Poznań we wczesnym średniowieczu”, t. III, Wrocław—Warszawa 1961, str. 156, tabl. X, 9).

³⁹    J. Żak, Grzebienie z wystrojem zwierzęcym z ziem polskich i zachodnioslowiań-skich, „Wiadomości Archeologiczne”, t. XXII, 1955, str. 180—185 oraz tenże, Wczesnośredniowieczny grzebień skandynawski na Pomorzu Zachodnim, „Materiały Zachodnio. -Pomorskie, t. V, 1059, str. 295—309 i Z. Hilczerówna, Wczesnośredniowieczne grzebienie zdobione motywami zwierzęcymi z ziem polskich, „SIavia Antiąua", t. IX, 1962, str. 301—328 (tu omówione wszystkie odmiany interesujących nas grzebieni). ¹⁰

225

1

*    Z. Hilczerówna, op. cit, str. 106, ryc. 45, b i inne.

2

*    K. A. Wilde, op. cit., tabl. Vb, 20,38—40,42 i E. Cnotliwy, Wczesnośredniowieczne przedmioty..., op. cit., str. 157, tabl. III, 1.

3

*    W. Łosiński, E. Tabaczyńska, op. cit., str. 83, tabl. II, 6—7.

4

   Okazy znane nam z autopsji.

5

   Np. w Cedyni, pow. Chojna i Kamieniu Pomorskim — okazy znane nam z autopsji.

6

   Np. w Gieczu, pow. Środa (M. Tuszyński, Wyroby grzebieniarskie z Giecza z badań w latach 1949—1952, „Z otchłani wieków”, roczn. XXII, 1953, zesz. 5, str. 18, ryc. 3, a), w Gnieźnie (Z. Rajewski, Zabytki z rogu i kości w grodzie gnieźnieńskim, op. cit, 77—78, ryc. 3,3 i 7,3) i w Kruszwicy (A. Broniewska, E. Springer, K. Tymieniecka, Wyniki prac terenowych w 1960 roku w Kruszwicy, pow. Inowrocław, „Sprawozdania Archeologiczne”, t. XIV, 1962, str. 246, ryc. 1, g) oraz na innych stanowiskach.

7

* Np. w Trelleborg (P. Norlund, op. cit., tabl. XXXI, 2—3), Sigtuna (H. Arbman, Bid rag Uli kannedomen om det dldsta Sigtuna. Undersbkningar sommaren 1925, „Forn-vhnnen”, 1926, ryc. 122).

8

Na Pomorzu można wyróżnić cztery: a) obejmujący okazy długie z płytkami skrajnymi i środkowymi zdobionymi stylizowanymi głowami zwierzęcymi, b) także grzebienie długie ale już tylko z płytkami skrajnymi zdobionymi stylizowanymi głowami, z profilowanymi bokami, zdobionymi oczkami, c) okazy krótkie z bardzo daleko posuniętą stylizacją głów zwierzęcych na płytkach skrajnych, d) okazy jak wyżej ale z okładzinami o łukowato wciętych podstawach.

9

* Por. K. A. Wilde, op. cit., str. 73, tabl. Vb, 41, okazy ze Szczecina znamy z autopsji.

10

— Materiały Zachodniopomorskie, t. XVI