DSC02934 (3)

stów — wplątana zostaje w grę, każdy nieledwie jej atom stanowić może bądź to materialny wyraz bólu, bądź sądową poszlakę. Zakończenia trzech poprzednich nowelek były absurdalne „obiektywnie”, finał Zbrodni ma jak bv swoją fasadę i kulisy. „Od frontu” odbywa się normalny przewód sądowy i dochodzi do skazania „zabójcy”; rag.,-dając „od podszewki", dostrzeżemy wszystkie absurdy (śledztwo, duszenie ex post trupa), które musiały zostać zaangażowane, aby na końcu zwyciężyła logika detektywistycznego schematu’. Bohaterowie Tancerza, Pa-rtńy-.-ja\7, Dziewictwa doprowadzają do absurdu cudze racje, które im w taki czy inny sposób zagrażają —bohater Zbrodr.i natomiast dominuje przeciwników za cenę doprowadzenia do absurdu własnych racji.

Obserwując kolejne nowelki, widzimy, jak poszerza się adres Gombrowiczowskiego ataku: pierwsze są sztubacką dosyć zemstą na osobach preceptorów, na autorytetach — od Zbrodni poczyna się atak o bardziej uniwersalnym zakroju: na całą rzeczywistość społeczną, organizowaną przez stereotypy, której naciskowi poddaje się także pro-tagonista opowieści. Dlatego o ile tamci pierwsi bohaterowie „naiwni" dokonywali weryfikacji stereotypów niejako „z zewnątrz” — o tyle ich następcy zanurzeni już będą sami w absurdzie, który stanie się po prostu konstytutywną cechą każdego ludzkiego obrazu rzeczywistości. Tak więc motorem wcześniejszych opowiadań jest dążenie do dominacji (z coraz lepszą świadomością ceny, jaką się za to płaci), motorem następnych — już raczej pragnienie rozpoznania sytuacji, w jakiej tkwi bohater — bez wyraźnego orzeczenia o „zwycięstwie" którejś ze stron; i owo „rozpoznanie” nieodmiennie prowadzi do autokom-promitacji bohatera, który poprzednio był papierkiem lakmusowym sprawdzającym rzeczywistość społeczna, by potem samemu podlegać „sprawdzaniu” przez otoczenie

1 SVtU8Cję.

Zwróćmy uwagę na Biesiadą u hrabiny Kotłubaj. Nisko urodzony gość hrabiny zajmuje wprawdzie znaną nam już postawę naiwnego przybysza z zewnątrz w stosunku do arystokratycznego konwenansu i robi wszystko, aby gospodyni i jej przyjaciołom dorównać, ale jeśli stereotypy, które recytował np. Stefan Czarniecki, dawały się stosunkowo łatwo rozbroić i sprowadzić do absurdu, ten arystokratyczny broni się skutecznie. Bowiem — i to jest tajemnica gospodarzy — istotą arystokracji nie jest zachowywanie dobrego tonu, ale wprost przeciwnie — to, że ona w każdej chwili stwarzać może nowe reguły dobrego tonu, że jest wyższa od pospólstwa z samej swej istoty. Jakkolwiek starałby się więc prostaczek dotrzymać kroku hrabinie — zawsze pozostanie odrobinę w tyle. Trójczłonowy schemat gry, sformułowany przy okazji pierwszych nowel, ulega modyfikacji w członie ostatnim: po 1) zetknięciu z autorytetem obwarowanym przez stereotyp i 2) akceptacji i podchwyceniu stereotypu, następuje odmienny efekt: 3) stereotyp podchwycony okazuje się stereotypem fałszywym i kompromituje naśladowcę.

Dalej sprawa komplikuje się jeszcze bardziej. Bohaterowie Przygód oraz Zdarzeń na brygu Banbury nie czują się bynajmniej zagrożeni przez stereotyp¹⁰, wprost przeciwnie — zapewnia on im spokój, swoistą „niewinność”, otamowuje groźne i kompromitujące treści własnej podświadomości. Bohater Przygód pozornie dąży do normalnego życia, do cichego szczęścia przy boku ukochanej żony, ale co chwila „zdradza się” — i wówczas interweniuje ciemny żywioł — czy to pod postacią demoniczne-

» Wstrzymują się tutaj, jak i poprzednio, od drobiazgowego wyjaśniania, co w tych opowiadaniach poddaje się stereotypom, a co poza nie wykracza. Zdaję się po prostu na przeświadczenia samych głównych bohaterów, którzy zyskują stopniowo coraz dokładniejszą świadomość granicy, oddzielającej w ich przygodach to, co „normalne", społecznie akceptowane, od tego, co wynaturzone i wyklęte przez konwenans. W tej mierze zresztą kontrast między trzema pierwszymi opowiadaniami (Tr-icer;, Pa-rniernifc, Dzieuoictwo) a resztą jest uderzający.