DSC05339 (2)

w.

Wydra, W. R. Rzenka

go średni? niskiej pc yezji epok >ny liter w Inter

LVII1

PROGRAM POLITYCZNY „KAZAŃ SEJMOWYCH"

czasów Kazimierza Jagiellończyka, kiedy to wspomagany przez radę król był zasadniczym źródłem władzy.

""Obniżając radykalnie powagę izby poselskiej Skarga pragnie podnieść autorytet senatu jako ciała doradczego króla. Nie znaczy to oczywiście, aby przewidywał udział tego organu we władzy ustawodawczej; autor Kazań sejmowych uważa jednak, iż wiedza, zwłaszcza prawnicza, reprezentowana przez senatorów oraz duże doświadczenie polityczne kwalifikują ich do roli najbliższych doradców króla. Jest to więc raczej pochwała fachowej elity niż możnych rodów^ Pod jej, też przede wszystkim adresem kieruje Skarga w kazaniach liczne komplementy, podczas gdy wyraźniejsza chwalba Zygmunta III Wazy występuje w utworze tylko raz. Zdaniem kaznodziei zasiadająca w senacie magnateria reprezentuje głęboką mądrość polityczną, której brakowało szlachcie. Co prawda, Skarga wyraźnie ogranicza się do senatorów katolickich; trzeba pamiętać i o tym, iż uważa on magnaterię za narzędzie mające posłużyć monarsze do umocnienia jego pozycji, a nie za czynnik współrządzący z królem. To stałe wysuwanie na plan pierwszy władzy centralnej było zgodne z zasadniczym tenorem Kazań sejmowych, stanowiących — jak pisze S. Kot — ,jeden potężny krzyk o potrzebę autorytetu”.

Krytyka szlachty. Z komplementami dotyczącymi senatorów ostro kontrastują w Kazaniach słowa szorstkiej krytyki posłów, odnoszące się zresztą do całego stanu szlacheckiego, który reprezentowali. Skarga nawiązuje tu poniekąd do negatywnych opinii formułowanych pod adresem szlachty przez część mag-naterii już podczas pierwszego bezkrólewia (Jan Sierakowski i inni). Także współczesny mu Warszewicki wyrażał w cytowanym już dziele Paradoxa pogląd, że posłowie mieszają się do nie swoich rzeczy oraz pragną narzucić sejmowi uchwały podejmowane na sejmikach. Ta krytyka stanu szlacheckiego wynika z przekonania, że jego roszczenia nie odpowiadają miejscu, jakie ongiś zajmował — i winien nadal zajmować — w społeczeństwie. Założeniu temu są też podporządkowane wszystkie przymiotniki,

PROGRAM POLITYCZNY „KAZAN SEJMOWYCH"    L1X

którymi Skarga obdarza szlachtę. Pisząc nieustannie o ludziach młodych, prostych, podejrzanych w cnocie, pozbawionych doświadczenia i wiedzy politycznej_przeciwstawia on z jednej strony « posłów senatorom, z drugiej zaś kwestionuje zarówno moralne,

_jak umysłowe kwalifikacje szlachty do wspólrządów w państwie. Nazywanie tego stanu niekiedy „orackim”, a najczęściej żołnierskim, wyraźnie sugeruje, że jego rola powinna się ograniczać do obrony Rzeczypospolitej. Niechęć Skargi w stosunku do szlachty mogła, pomijając już jego osobiste doświadczenia życiowe, wywodzić się z faktu, że wśród niej przede wszystkim ruch reformacyj-ny znalazł najwięcej zwolenników i protektorów. Nie darmo w jednym ze swoich kazań (II) nazywa wręcz ten stan „heretyckim abo ślacheckim”.

Stanowi szlacheckiemu, określanemu jako „pospólstwo, oracze, prości i nieuczeni” etc., przypisuje też kaznodzieja królewski szczególną skłonność do buntów i rozruchów. Szlachta, z natury łatwowierna i mało wyrobiona, daje się jego zdaniem bez trudu uwodzić różnego rodzaju demagogom. Jej anarchiczne usposobienie i wygórowane aspiracje już od schyłku XV wieku podkopują istniejącą równowagę społeczną. Skarga wyróżnia w ówczesnej Polsce — wbrew zresztą rzeczywistemu układowi sił i szesnasto-wiecznym pojęciom prawnym — pięć stanów: duchowny, senatorski, żołnierski (z którym utożsamia szlachtę), miejski i kmiecy. Stan żołnierski uzurpuje sobie — jego zdaniem — kompetencje przysługujące senatorskiemu, narusza przywileje duchowieństwa, uciska zaś — nie zważając na naukę Kościoła o miłości bliźniego — stany miejski i kmiecy. Dla przywrócenia niebezpiecznie zachwianej równowagi społecznej autor Kazań sejmowych pragnąłby odebrać szlachcie większość uzyskanych w XV wieku przywilejów, z neminem captimbimus na czele. To samo dotyczy całkowicie bezprawnego, według Skargi, udziału szlachty w wolnej elekcji; królowie otrzymują bowiem swoją władzę przy ołtarzu od kapłana.

Z pewnych aluzji można się domyślać, iż chciałby on w ogóle znieść tę instytucję, wprowadzając na jej miejsce dziedziczność