DSC02973

przestaje ważyć, choć jego ciężaru Nawet wtedy, gdy żywiołowo współdziałaliśmy w^wytworzeniu stanu emocji zbiorowej, doznane przez nas*wrażenie jest zgoła inne aniżeli to, jakiego moglibyśmy doświadczyć w pojedynkę. Dlatego też, kiedy zgromadzenie uległo już A rozproszeniu, wpływy społeczne przestały na nas działać! i znaleźliśmy się sam na sam ze sobą, przebyte wzruszeniajl wydają się nam czymś obcym i nie możemy siebie w nictil rozpoznać. Spostrzegamy wówczas, że nie stworzyliśmy ich, ale ulegliśmy im. Zdarza się nawet, że są one jłcl tego stopnia sprzeczne z naszą naturą, że nas przerażają!

"W taki to sposób jednostki w większości wcale nieagresywne mogą — połączone w tłumie — dać się wciągnąć do aktów okrucieństwa. To, co mówimy o tych przejściowych wybuchach, stosuje się w równej mierze do trwalszych poruszeń opinii, jakie nieustannie mają miejsce wokół nas: już to na skalę całego społeczeństwa, już to na skalę bardziej ograniczoną — w sprawach religijnych, politycznych, literackich, artystycznych itd.

Można zresztą potwierdzić tę definicję faktu społecznego przy pomocy charakterystycznego doświadczenia. Wy star- \ czy w tym celu przyjrzeć się \sposobowi wychowywania^' dzieci. Jciłi rozpatruje się bezstronnie fakty, uderza w oczy, te wszelkie wychowanie polega na ciągłym ^tiysiłku narzu- i centa dziecku sposobów widzenia^ odczuwania i działania,^ do których nie doszłoby ono spontanicznie \Od pierwszych chwil tycia zmuszamy je do jedzenia, picia i spania o określonych godzinach, do czystości, spokoju i posłuszeństwa, pfiftłlej zaś do tego, aby uczyło Uczyć się z innymi, szanować gwycigji I konwenanse, aby pracowało itd, itd. Jeżeli * ImgijP rmu przymus ten przestaje być wyczuwalny, lęg dzieje się tak dlatego, te doprowadza on do powstania

f If nawyków, wewnętrznych skłonności, które go czynią zby-I Tecznym; ale mogą go one zastąpić jedynie dzięki temu, że mają w nim swój początek. To prawda, że — według Spencera — racjonalne wychowanie powinno potępić tego rodzaju, praktyki i pozostawić dziecku pełnię swobody. Ponieważ jednak ta teoria pedagogiczna nie została nigdy wypróbowana przez żaden ze znanych ludów, jest tylko osobistym desideratum, nie zaś faktem, który można byłoby przeciwstawić faktom, jakie wyżej przytoczyliśmy. Szczególnie pouczającymi czyni te ostatnie okoliczność, żećźa- \ (jdaniem wychowania jest właśnie stworzenie istoty społecznęjN( możemy na jego przykładzie oglądać jak gdyby w mima-1 turze sposób kształtowania się tej istoty w dziejach. Ów

(nieustający nacisk, jakiemu podlega dziecko, nie jest ni-V czym innym, jak naciskiem środowiska społecznego, której dąży, do uformowania go na swoje podobieństwo!) rodzice i nauczyciele są tu jedynie przedstawicielami i pośrednikami.

Powszechność nie może być tedy uważana za cechę, wy- \ różniającą zjawiska socjologiczne spośród innych zjawis^^J Myśl, znajdująca się we wszystkich świadomościach party- ' kularnych, odruch, powtarzany przez wszystkie jednostki, nie są bynajmniej przez to samo faktami społecznymi. Jeżeli przy definiowaniu faktów społecznych poprzestaje się na tej ich właściwości, to dlatego, że miesza się je niesłusznie z tym, co można byłoby nazwać ich jednostkowymi i wcieleniamiy^ym, co konstytuuje fakty społeczne, są wie-1 i rżenia, skłonności i praktyki grupy, wziętej jako zbiorowo^ 1 Czymś zupełnie innym są formy, jakie przybierają stany ' zbiorowe, załamując się w jednostkach. Okoliczność, że te dwa porządki faktów występują często w stanie rozłączenia, pokazuje najlepiej ten naturalny podział. W rzeczywistości, niektóre z owych sposobów działania lub myślenia

35