DSC05447 (6)

Nie zgodzili się, no i zaczęłam w szkole pracować. No, chyba innej pracy na dzisiejszy dzień nie wyobrażam. W ogóle ja nie próbowałam nigdy innej pracy. Nawet do innego kolektywu nigdy nie próbowałam przejść pracować, chociaż naprawdę jazda jest trudna! .

Autorką obu wypowiedzi jest około czterdziestoletnia kobieta, nauczycielka języka niemieckiego w szkole średniej w okolicach Wilna, która opowiada o swoim zwykłym dniu pracy. Przykłady te stanowią fragmenty dłuższej wypowiedzi. Warto zaznaczyć, że respondentka wie, że jej wypowiedź jest rejestrowana na taśmie magnetofonowej i ma posłużyć jako materiał w badaniach lingwistycznych.

Ta informacja jest bardzo ważna: świadomość sytuacji, w jakiej mówimy, jest bardzo istotna dla naszych zachowań komunikacyjnych. W naszej mowie, tj. w tym, co i jak mówimy, odbijają się — w sposób nie zawsze kontrolowany — nasze doświadczenia, przeżycia, wiedza, status społeczny. Podobnie jest w tej wypowiedzi. Zwróćmy uwagę, że w przykładzie (1) słowami najczęściej powtarzanymi są te dotyczące czasu: wcześnie (2), wcześniej, później, świt, noc, (godzina) piąta, wpół do szóstej. Słowom tym — co wiąże się z tematem wypowiedzi — można przypisać znaczenie kluczowe. W każdym razie są one ważne dla respondentki, dlatego powtarza je i podkreśla odpowiednio, wymawiając nieco mocniej. Stanowią zresztą przygotowanie do najważniejszego w tym fragmencie zdania: Wstaję wcześniej, dlatego że muszę przyszykować śniadanie dzieciom. Kolejne wypowiedzenia, kończące ten fragment: No i sama wypić kawy chociażby. Szykuję też z rana obiad dzieciom [...], są tylko uzupełnieniem tego najważniejszego. Z perspektywy kognitywistycznej interesujący jest szyk tego głównego — ze względu na treść — zdania, mianowicie wyrażenie oznaczające czynność szykowanie śniadania wyprzedza tu wyraz dzieci, ze względu na które owa czynność jest wykonywana. Podobnie jest w ostatnim zdaniu przytoczonego fragmentu: najpierw jest szykowanie obiadu, a dopiero potem wyraz oznaczający tychjJętórzy z tego obiadu korzystają.

TSzykj wyrazów w zdaniu, porządek słów i porządek wypowiedzi, a także elementy paralingwalne — choć, jak się wydaje, nie w każdym wypadku stosowane z pełną świadomością ich funkcji — są związane z tym, co w kognitywizmie nazywane jest obrazowaniem.

frła obrazowanie składają się: zakres, figura i tło.

I to ogół treści pojęciowych, które dane wyrażenie obejmuje jako baz^konieczną do zrozumienia jego znaczenia, np. wyrażenie wcześnie

odwołuje się do pola semantycznego czas i przywołuje inne wyrażenie znajdujące się na drugim krańcu osi późna*, śniadanie odwołuje ssę. do pola znaczeniowego posiłki i wywołuje skojarzenie z innymi nazwami posiłków: drugie śniadanie, obiad, podwieczorek, kolacja.

\Figurał inaczej profil, oznacza to, co znajduje się na pierwszym płaaśe wypowiedzi, tj. element, na którym ogniskuje się uwaga mówiącego.

W naszym przykładzie: Wstaję wcześniej, dlatego ze muszę przyszykować śniadanie dzieciom — sądząc na podstawie szyku wyrazów — figurę stanowi czynność przygotowywania śniadania, tło zai, czyk pbu drae_ dzieci, dla których to śniadanie jest przygotowywane⁷⁵.

Przykład (II) może nas utwierdzić w przekonaniu, że analiza dyskursu wnosi nowe interesujące spostrzeżenia na temat strategii kons&ruowasia wypowiedzi (termin < strategia > zaproponowany przez Teana vam Dijka⁷⁶ oznacza planowanie i realizację przez uczestników zdarzeń, komunikacyjnego działania). Tematem wypowiedzi w tym fragmeacśe jest stosunek respondentki do pracy. Na podstawie dotychczasowego przebiegu rozmowy eksplorator dochodzi do wniosku, że respondenlka. lubi swoją pracę, chce jednak potwierdzenia tego spostrzeżenia i otrzymuje je. Pytanie to wywołuje jednak u respondentki wspomnienia, a być może tęsknotę do pracy, której nie dane było jej wykonywać: przewodnika wycieczek turystycznych, może tłumacza (w tle być może kryje nę żal, że życie nie ułożyło się lepiej, ciekawiej: To była okazja). Praca w szkole została podjęta niejako pod przymusem (rodzice nie zgodzui się na pracę związaną z częstymi wyjazdami), w chwili jednak, tedy respondentka mówi o tym, stwierdza, że [...] chyba innej pracy na dzisiejszy dzień nie wyobraża sobie, choć nie jest tego tak całkiem pewna (użycie partykuły chyba), co wynika z braku odpowiednich doświadczeń (W ogóle ja nie próbowałam nigdy innej pracy. Nowel dc innego kolektywu nigdy nie próbowałam przejść pracować Gai* fragment prezentuje jednocześnie — przynajmniej w początkowej części — poszukiwanie odpowiedniej formuły wypowiedzi, która przecież

⁷⁵    Tu trzeba być bardzo ostrożnym w wyciąganiu wniosków. Na podstawie ester, wypowiedzi, z której pochodzą analizowane fragmenty, jestem przekonany, ze jest riciru na odwrót: to dzieci stanowią dla respondentki figurę, wszystko inne natomiast to lir. Wydaje się jednak, że chce ona ukryć swoje uczucia i stara się być bardzo rzeczowa, t czyn dalej. Prawdopodobnie dlatego opis czynności jest tu na pierwszym planie Wpływ na tom zapewne także temat wypowiedzi

⁷⁶    T. van Dijk, W. Kintsch, op. dt., s. 264.