DSC07043

Stanisław' AY/n•uła

164

mają także (mogą mieć) znaczenie konstruktywne dla życia rodzinnego. I tak, z badań empirycznych Andrzeja Olubińskiego wynika, że średni, umiarkowany poziom konfliktów małżeńskich i rodzinnych wpływa stymulująco na efekty wychowawcze dzieci w wieku szkolnym. Autor twierdzi wręcz, iż wychowanie w rodzinach, w który ch konflikty zdarzają się rzadko, a które charakteryzuje jednocześnie autokratyczni stosunków rodzinnych, mniej sprzyjają rozwojowi społecznemu dziecka. a także częściowo jego inteligencji (A. Olubiński, 1987, s. 174).

Czynnikami ryzyka występującymi w nieprawidłowym, chronicznym przebiegu kryzysu w rodzinie są przykładowo: bezrobocie, przewlekła choroba jednego z członków. śmierć (nagła, tragiczna), zagrożenia bytu materialnego rodziny, brak mieszkania (mieszkanie kątem), zerowa lub słaba wieź małżeńska rodziców, słabe lub usztywnione relacje międzypokoleniowe, sprzeczność dążeń i potrzeb członków rodziny, konflikty rodzicielskie na tle pełnionych ról i stylu życia, brak wspólnych zadań w rodzinie, zanik tolerancji, niechęć do ustępstw i inne przeżycia o charakterze traumatycznym (np. przemoc fizyczna, maltretowanie seksualne).

W ostatnim czasie mamy do czynienia z szerokimi przeżyciami osób i ich rodzin czy grup rodzin, dotkniętych skutkami nieprzewidzianych katastrof, klęsk żywiołowych. wojen domowych itd. Skutki przeżyć o charakterze traumatycznym w sposób wyraźny odciskają piętno na życiu jednostek i ich najbliższych. Stąd też poza mobilizacją subiektywną, niezbędne jest instytucjonalne i wolontaiystyczne wsparcie o różnym charakterze (W. Dykcik, 1988, s. 39; K. Manes-Halka, 1999).

Czynniki wywołujące kryzys w rodzinie

Czynnikami wywołującymi kryzys są takie wydarzenia życiowe, które powodują zmianę w systemie rodzinnym. Ich siła jest wyznaczona przez stopień, w'jakim zagrażają stabilności rodziny. Kryzysy rodzinne rozwijają się i są rozwiązywane w jakimś okresie, więc rodziny rzadko mają do czynienia z pojedynczym czynnikiem obciążającym. Jeżeli stresy są przewlekłe (np. opieka nad przewlekle chorym) lub są następstwem poważnych stresów (np. śmierć, katastrofa), dochodzi do szczególnego przeciążenia rodziny (finansowego, psychicznego).

Przewidywalne i oczekiwane wydarzenia są odczuwane przez rodzinę jako wynik normalnego rozwoju dzieci (rosnąca niezależność nastolatka), dorosłych (awans w pracy) oraz szerokiej rodziny (choroba, śmierć dziadków) lub są rezultatem zmian w rodzinie wynikających z jej cyklu życiowego (pójście dzieci do szkoły, adolescencja). Kryzysy normatywne mogą zaistnieć w tym samym czasie co i wydarzenie krytyczne. Jednoczesne wystąpienie normatywnego kryzysu i krytycznego wydarzenia nakłada na rodzinę dodatkowe obciążenia (J. Maciasz-kowa, 1980, s. 48).

Uprzednie napięcia ulegają rozjątrzeniu, gdy rodzinę spotka nowe niekorzystne wydarzenie. Rodzina musi się nimi zająć w sytuacji kryzysowej, co powoduje dodatkowe spiętrzenie trudności. Wymaga przede wszystkim mobilizacji zaradności, nowej strategii życia, przedsiębiorczości itp.

Rezultaty podejmowanych przez rodzinę wysiłków, mających na celu poradzenie sobie z sytuacją, na przykład podjęcie drugiej pracy dla zaradzenia kłopotom finansowym lub picie alkoholu, stają się źródłem dodatkowych ciężarów. Bierność w poszukiwaniu pracy, liczenie na darowizny, roszczenia wobec członków rodziny szerszej - oto sytuacje pogłębiające i utrwalające rodzinę w kryzysie (A. Olubiński, 1994, s. 13).

Każda zmiana niesie za sobą pewien element niepewności i niejasności, ponieważ rodzina zmienia swoją strukturę, role i obowiązki. Ponadto - jeżeli w społeczności brakuje instytucji pomagających rodzinie bądź wsparcie społeczne jest niewystarczające, rodzina działa chaotycznie, metodą prób i błędów, zużywa dużo energii i pogłębiają się jej trudności. Jednak niemal każda rodzina posiada swe zdolności regeneracyjne, tzw. wewnątrzrodzinne atuty funkcjonowania.

Zdolności regeneracyjne rodziny (czyli umiejętność szybkiego powrotu do równowagi każdego z członków rodziny i systemu całości) zależą od fazy cyklu życiowego rodziny, a także od jednoczesnego nagromadzenia wielu trudnych sytuacji i napięć. Stąd też po okresie apatii po rozwodzie, wzajemnego obwiniania, konieczna jest zmiana myślenia i działania na pozytywne. Tym bardziej, że w każdej tkwią źródła odporności rodziny, umiejętności i zasoby poradzenia sobie z kryzysem, umożliwiające jej rewitalizację.

Umiejętności i zasoby rodziny wzmacniają jej ciągłość i stabilność w obliczu rozmaitych zmian i przeciwności. Pozwalają na przeciwstawienie się kryzysom i dają możliwość przystosowania się.

Zasoby i możliwości rodziny są potencjałem, którym rodzina dysponuje w momencie radzenia z sytuacją kryzysową. W rodzinie są trzy potencjalne źródła zasobów: jej pojedynczy członkowie, rodzina jako całość oraz społeczność, w jakiej żyje.

Zasoby mogą być namacalne, jak na przykład pieniądze, lub bardziej abstrakcyjne, jak poczucie własnej wartości czy wsparcie psychiczne lub duchowe (S. Kawula, 1997, s. 17).

Zasoby osobiste członków rodziny, które mogą być użyteczne w opanowaniu kryzysu, to: inteligencja, która wzbogaca świadomość i pojmowanie wymagań; wiedza i umiejętności; cechy osobowości, na przykład poczucie humoru; stan zdrowia fizycznego; poczucie kontroli nad własnym życiem; poczucie własnej wartości, empatia. Najbardziej istotne są: poczucie wartości i poczucie kontroli.