DSC07092 (3)

Hf

podłożu określonego stosunku można mówić o wartości i efektywności konkretnej metody lub techniki. Jeśli stosunek wiążący rodziców z dziećmi jest prawidłowy i zdrowy, jeśli dziecko jest przez rodziców akceptowane, to nawet prymitywne, a niekiedy niewłaściwe środki w rodzaju krzyku czy sporadycznych kar fizycznych nie przyniosą ujemnych efektów i mogą w pewnym zakresie zdawać egzamin. I przeciwnie, nawet najbardziej subtelne i skomplikowane metody zawiodą wówczas, gdy stosunki między rodzicami a dziećmi są wrogie bądź obojętne” (1969, s. 61).

Oczywiście należy pamiętać, że stosunek rodziców do dziecka jest spostrzegany przez dziecko i dla wychowania ważne jest, jaki wytworzyło ono sobie obraz rodziców i jak widzi ich stosunek do siebie. Tym istotnym członem dwustronnej relacji stosunku „rodzice-dziecko” zajmiemy się w dalszej części pracy. Trzeba podkreślić, że ważne jest zarówno badanie postrzegania przez dzieci stosunku rodziców do nich — obraz bowiem, jaki sobie one wytwarzają, oddziałuje na ich psychikę —jak i badanie obiektywnie istniejących postaw rodziców wobec dzieci, gdyż znajomość faktycznych postaw jest niezbędnym warunkiem skuteczności ewentualnych prób ich przekształcenia, podejmowanych w wypadku, gdy są one niepożądane z wychowawczego punktu widzenia. Rozważymy teraz bliżej problematykę postaw rodzicielskich.

NAJWAŻNIEJSZE TYPOLOGIE POSTAW RODZICIELSKICH

W piśmiennictwie spotykamy jedynie ogólne definicje postaw, brak natomiast definicji postawy rodzicielskiej.^Za najbardziej rozpowszechnione można uznać zdefiniowanie postawy jako struktury poznawczo-uczuciowo-wo-licjonalnej, ukierunkowującej zachowanie człowieka wobec jakiejś osoby, sytuacji czy problemu, czyli, ogólniej mówiąc —jakiegoś przedmiotu: Element uczuciowy jest najbardziej charakterystycznym składnikiem tej struktury (Rosenberg i Hovland, 1960, Cattell, 1964)J Podobne definicje strukturalne postawy podają w Polsce T. Mądrzycki (1970) i S. Mika (1966) oraz S. Nowak (1970), który precyzuje ją tak: „Postawą pewnego człowieka wobec pewnego przedmiotu jest ogół względnie trwałych dyspozycji do oceniania tego przedmiotu i emocjonalnego nań reagowania oraz ewentualnie towarzyszących tym emocjonalno-oceniającym dyspozycjom względnie trwałych przekonań o naturze i własnościach tego przedmiotu i względnie trwałych dyspozycji do zachowania się wobec tego przedmiotu” (1970, s. 23).

(Postawę rodzicielską zatem można wstępnie określić jako występującą u rodziców "Tendencję do odczuwania dziecka, myślenia o nim i zachowania się — werbalnego lub niewerbalnego — w pewien określony sposób, wobec niegoj [Każda postawa zawiera trzy elementy — składniki: myślowy, uczuciowy

i element działaniaG? Składnik myślowy może być wyrażony słownie w formie poglądu na przedmiot postawyj przykładem takiej formy tego składnika może być — w zakresie naszych rozważań — wypowiedź o dziecku „to taki rozumny, miły chłopiec”, lub też „on jest taki okropnie nieznośny”. /Składnik o charakterze działania przejawia się w czynnym zachowaniu wobec przedmiotu postawyj np. gdy matka tuli dziecko albo je karci.)Składnik uczuciowy to swoistego rodzaju ekspresja towarzysząca zarówno wypowiedziom, jak i zachowaniu^

Jeśli matka czy ojciec ma nieprzychylną postawę wobec dziecka, to myśli o nim i ewentualnie wyraża pogląd, że dziecko jest niegrzeczne, np. „chuligan z niego”, odczuwa przy tym silne emocje negatywne i ujawnia je w działaniu, unikając kontaktu z dzieckiem, bądź bijąc je, albo pozbywając się go z domu i przerzucając obowiązki rodzicielskie np. na instytucje społeczne.

W konsekwencji przyjętej postawy dziecko jest spostrzegane, oceniane i traktowane przez matkę czy ojca w ten specyficzny sposób, jaki determinuje postawa. Przy czym za cechę najbardziej charakterystyczną dla danej postawy uważa się jej "ładunek uczuciowy. [Większość badaczy postaw przyjmuje czynnik emocjonalny lub jego odpowiednik o charakterze oceny jako podstawę do rozpoznania i ewentualnego pomiaru postawy.] Przejawianie uczuć pozytywnych lub negatywnych, „bycie za lub przeciw czemuś uważa się za charakterystyczny czynnik postaw, pozwalający odróżnić je od opinii (Krech C., Crutchfield R., 1948). /Postawa rodzicielska nie jest więc tylko mniemaniem o dziecku, że jest takie lub inne. JZawiera ładunek uczuciowy, który determinuje działanie w stosunku do dziecka. )! właśnie to działanie, zachowania rodziców wobec dziecka, a także ich wypowiedzi o dziecku i sposób w jaki o nim mówią — pozwala poznać ich postawę rodzicielską.

Postawa rodzicielska jest nabyta strukturą poznawczo-uczuciowo-wolicjo-nalną, ukierunkowującą zachowanie się rodziców wobec dziecka. Ta tendencja do reagowania w określony sposób w stosunku do dziecka musi być w pewnym stopniu utrwalona, aby mogła zyskać miano postawy rodzicielskiej. Nie chodzi tu o krótkotrwałe nastawienie czy przejściowe stany psychiczne (w rozumieniu Lewitowa, 1964), lecz o stały w pewnym okresie czasu komponent emocjonalny, który dominuje w sposobie odnoszenia się do dziecka i w postępowaniu z nimj

Postawy, szczególnie rodzicielskie, są zazwyczaj plastyczne i podlegają ' zmianom w miarę, jak zmienia się ich przedmiot *, tj. dziecko w różnych

O Podobne trzy składniki postawy wymienia T. Tomaszewski, który pisze: „Kiedy mówimy o czyjejś postawie wobec jakiejś sprawy, to mamy na ogól na myśli: po pierwsze — jego wiedzę i przekonania na ten temat; po drugie —jego oceny i stosunek uczuciowy do sprawy; po trzecie to, co zdolny jest w tej sprawie zrobić”. M. Maniszewski, J. Reykowski, T. Tomaszewski, Psychologia jako nauka o człowieku, Warszawa 1966, Książka i Wiedza, s. 270.

* Podobny pogląd reprezentuje T. Mądrzycki pisząc: „Postawy nie są jednak absolutnie stałym stanem gotowości. Postawy ulegają zmianom wraz ze zmianą przedmiotów, z którymi są związane. Żmiana postępowania przyjaciela może zmienić naszą postawę wobec niego”. Postawy jako składnik osobowości, „Przegląd Psychologiczny”, 64, nr 8, s. 109.