DSC07890 (3)

59

wierzchnie. Czas powstawania tych wydm określono na schyłek plejstocenu; początek ich powstawania określono w Polsce na 14,5 ka BP (Manikowska 1991, 1995) lub na 16 ka BP (Wojtanowicz 1996).

Zagadnienie wydm śródlądowych późnoglacjalnych jest dostatecznie dobrze rozpoznane i nie jest przedmiotem niniejszego opracowania. Autor porusza problem występowania w Polsce wydm starszych, z pełni Vistulianu. Udało się odkryć i udokumentować we współczesnej rzeźbie istnienie wydm plenivistuliańskich. Stawia to w nowym świetle zagadnienie faz rozwoju wydm śródlądowych.

Na istnienie w Polsce wydm plenivisiuliańskich pierwszy zwrócił uwagę S.Z. Różycki (1967), a później istnienie takich wydm w środkowej Polsce potwierdzali na przykładzie pojedynczych stanowisk J. Goździk (1991) i M. Barcicki (1997). Autor niniejszej pracy opublikował w 1999 roku artykuł o wydmach plenivistu-liańskich w Kotlinie Sandomierskiej (Wojtanowicz 1999).

Przebadano trzy obszary występowania wydm plenivistuliańskich (ryc. 1). Są to: Żuków (Kotlina Sandomierska), Uściąż (Wyżyna Lubelska; Równina Bełżycka) i Kazanów (pas niżu polskiego; Równina Radomska). Dla wszystkich tych obszarów wykonano mapy geomorfologiczne z zaznaczeniem form wydmowych, przy wykorzystaniu map topograficznych 1:10 000 (Żuków, Uściąż) i 1:25 000 (Kazanów). Wydmy datowano metodą TL oraz wykonano standardową analizę granulo-metryczną.

Wydmy plenivistuliańskie różnią się swoim charakterem od wydm późnoglacjalnych. Od tych ostatnich są mniej czytelne i mniej wyraźne w rzeźbie. Składają się z wydłużonych, niskich, często płaskich wałów piaszczystych o wysokości 1-4 m, szerokości od 20 do 250 m i długości od kilkuset metrów do kilku kilometrów (2,5-6,5 km) a nawet, jak w Kazanowie do kilkunastu kilometrów (12 km). Wały te wyciągnięte są w kierunku równoleżnikowym; najczęściej jest to kierunek WNW-ESE. Niektóre wały składają się z ciągu całego szeregu oddzielonych pagórków wydmowych.

Na podstawie stosunku do innych form rzeźby, takich jak między innymi wkraczanie od zachodu z dolin rzecznych na stoki wierzchowin - tak jest w Żukowie -można wnosić o ogólnie zachodnim kierunku wiatrów w powstawaniu wydm plenivistuliańskich.

Analiza granulometryczna wydm wykazała zwiększenie w stosunku do wydm późnoglacjalnych zawartości frakcji pylastej (prawie 3-krotnie) i znacznie słabsze wysortowanie.

Przeprowadzone badania upoważniają do postawienia tezy, że rola procesów eolicznych w plenivistulianie była większą niż to się dotąd przyjmuje. Większe były efekty morfologiczne tej działalności. Efektem są nie tylko eoliczne piaski pokrywowe (Coversand)> ale także wydmy. Są one inaczej wykształcone, mało podobne do powszechnie znanych wydm późnoglacjalnych i z tego prawdopodobnie względu nie były rozpoznawane, a w każdym razie nie były identyfikowane jako wydmy. Występują prawdopodobnie w całej szeroko pojętej strefie peryglacjalnej ostatniego zlodowacenia.