DSC08245 (3)

d) prepalatalne:

[ź] — nigdy nie występuje w absolutnym wygłosie, nie pojawia się także przed |y], por.:

[i] zioła — (źt>ua] Kazia — [kaźti]

[ś] — nie występuje przed samogłoską [y], por.:

[ś] siebie — [śeb’je] Gosia — [gośfi]

e) tylnojęzykowe:

[x] — nigdy nie występuje bezpośrednio przed [i] oraz fil, por.: [x] chata — [xata] mucha — [muxa]

[x*J — pojawia się tylko bezpośrednio przed [i] oraz [i], por.: fx’] — Chiny — [x’iny] monarchia — [monarx’ia]

W tekstach osób pochodzących z kresów wschodnich można spotkać dźwięcznie wymawiane, tylnojęzykowe szczelinowe fy] oraz fy*J, por.:

lYl hak — lyakl Henio —tyeńO]

DY’] historyk — [yMstoryk] hiacynt — ['/'i&cynt]

Wszyscy Polacy wymawiają tę dźwięczną głoskę na granicy wyrazów, jeżeli drugi wyraz rozpoczyna się właściwą spółgłoską dźwięczną, por.: dach domu — [daY domu]

dach blaszany — [daYblaSany]

3.3.3. Spółgłoski zwarto-szczelinowe

Artykulacyjna istota głosek zwarto-szczelinowych polega na tym, te powietrze najpierw napotyka na przeszkodę w postaci zwarcia, dopiero później przeszkodą staje się szczelina. Tak więc zwarcie i szczelina występują w tym samym miejscu, ale nie są zsynchronizowane. Spółgłoski zwarto-szczelinowe bywają także nazywane afrykatami. Termin ten został utworzony od wyżej wspomnianej łacińskiej nazwy „frykatywne” (trące) za pomocą przedrostka a- analogicznie do wyrażeń typu: moralny - ■ ■ - amoralny

normalny -- anormalny

frykatywny -- afrykatywny

Jeżeli więc „frykatywny” oznacza „trący”, to „afrykatywny” winniśmy rozumieć jako „nietrący”. Nie jest to jednak najlepszy odpowiednik. Bardziej trafne wydaje się określenie „przytarty” albo „nie w pełni trący". Termin afrykata charakteryzuje zatem sposób pokonywania przeszkody, na którą napotyka powietrze wydostające się z płuc. Ze względu na element zwarcia znamienny dla pierwszej fazy artykulacji omawianych tutaj głosek traci ono część swojej energii, w efekcie nie może na tyle silnie trzeć o brzegi powstałej szczeliny, jak to obserwujemy w wypadku standardowych głosek szczelinowych (trących). Zdaniem wielu językoznawców istotną cechą odróżniającą afrykaty od zwykłych połączeń zwartej ze szczelinową jest sposób przejścia od zwarcia do szczeliny. L. Dukiewiczowa zwraca uwagę na fakt, że „w połączeniach [zwartej ze szczelinową — M.W.] przejście to jest gwałtowne i towarzyszy mu wybuch, natomiast [w wypadku afrykat — M.W.] dokonuje się ono stopniowo i bez eksplozji” (Dukiewicz 1995: 45). Opinia ta zgodna jest ze stanowiskiem Marii Dłuskiej, która twierdzi, że istotą afrykat jest „ślizg języka po powierzchni poprzedzającego zwarcia, pozwalającego na zwolnienie nagromadzonego za zaporą powietrza stopniowo, nierównomiernie, nie zaś nagle i gwałtownie jak przy [...] eksplozji spółgłoski wybuchowej czy tak długo i ciągle jak u szczelinowych” (Dłuska 1950: 102—103). Podziela ten pogląd również Bożena Wierzchowska, pisząc, iż „w wymowie afrykat przejście od zwarcia do szczeliny dokonuje się raczej stopniowo. Jest to istotny moment różniący głoskę zwarto-szczelinową [...] od połączenia spółgłoski zwarto-wybuchowej z następującą po niej szczelinową” (Wierzchowska 1971: 157).

53