DSCF0085

14 Korteekmicie nowoczesności

na mniejsze jednostki zawsze były bardziej w zasięgu ręki niż środki umożliwiające jednolity pomiar czasu. Pojawienie się „pustej przestrzeni" wiąże się przede wszystkim z dwoma zestawami czynników: jeden z nich pozwala na przedstawianie przestrzeni bez odnoszenia się do jakiegoś uprzywilejowanego miejsca akcji mającego stanowić odrębny punkt obserwacyjny; drugi umożliwia zastępowanie jednych jednostek przestrzennych innymi. „Odkrycie” przez zachodnich podróżników „odległych” rejonów kuli ziemskiej stanowiło dla obu tych grup czynników niezbędną podstawę. Stopniowe mapowanie powierzchni globu, które doprowadziło do powstania map całego świata i w którym perspektywa odgrywała niewielką rolę w przedstawieniu geograficznej pozycji jego elementów i ich formy, ustanowiło przestrzeń jako żywioł „niezależny” od jakiegokolwiek miejsca czy regionu.

Oddzielenia czasu i przestrzeni nic powinno się rozumieć jako procesu mającego przebieg linearny, w którym nic ma zwrotów i który obejmuje wszystko. Przeciwnie, jak wszystkie tendencje rozwoju, jest on dialektyczny, a ta właściwość prowadzi do powstania cech, które są sobie przeciwstawne. Poza tym odcięcie czasu i przestrzeni stwarza podstawy do zmiany ich układu w odniesieniu do działań społecznych. ł.ulwo można to pokazać na przykładzie terminarza. Terminarz, taki jak rozkład jazdy pociągów, może na pierwszy rzut oka wydawać się po prostu diagramem czasowym. W rzeczywislości jest on jednak narzędziem porządkującym czas i przestrzeń, które wskazuje zarówno kiedy, jak i gdzie przyjeżdża pociąg. W ten sposób pozwala na skomplikowaną koordynację pociągów, ich pasażerów i ładunków nu rozległych obszarach czasoprzestrzeni.

Dlaczego oddzielenie czasu i przestrzeni ma tak kluczowe znaczenie dla wielkiego dynamizmu nowoczesności?

Po pierwsze, jest podstawowym warunkiem procesu wykorzenienia, który pokrótce scharakteryzuję. Oddzielenie czasu i przestrzeni oraz ich przekształcenie w zestandaryzowane, „puste” wymiary przecięło powiązania między działaniem społecznym a jego „zakorzenieniem" w specyfice kontekstów konkretnej obecności. Wykorzenione instytucje znacząco poszerzają zakres czasowo-pr/estr/ennego oddalenia, a efekt ten uzależniony jest od czasowo-przestrzennej koordynacji. Zjawisko to otwiera wielorakie możliwości zmiany dzięki uwolnieniu się od ograniczeń lokalnych zwyczajów i praktyk.

Po drugie, stwarza mechanizmy napędowe dla lak charakterystycznej cechy nowoczesnego życia społecznego, jakim jest racjonalna organizacja Organizacje (z nowoczesnymi państwami włącznie) czasami charaktery zają się statycznością i inercją, które Weber kojarzył z biurokracją; częściej jednak wykazujądynamikę, która pozostaje w ostrym kontraście z. porządkami przednowoczesnymi. Nowoczesne organizacje potrafią ląc/.yć lokalnoić z. globulnością w sposób, który byłby nie do pomyślenia w bardziej tradycyjnych społeczeństwach, a przy tym wpływają zwykle na życie wielu milionów ludzi.

l»o u zecie, mdyknlna bisiory czność kojarzona z nowoczesnością uzależniona jest od takiego „wrzucenia" w czas i przestrzeń, które było niedostępne dla wcześniejszych cywilizacji. „Historia" jako systematyczne zawłaszczanie przeszłości w celu kształtowania przyszloici otrzymała pierwszy potężny bodziec wraz z narodzinami pierwszych państw rolniczych; jednak to rozwój nowoczesnych instytucji był dla niej zupełnie nowym impulsem rozwoju. Obecnie powszechnie przyjęty zestandary-zowany system datowania umożliwia zawłaszczenie jednorodnej przeszłości, niezależnie od tego, jak bardzo „historia" byłaby podatna na sprzeczne interpretacje. Poza tym, jeżeli weźmiemy pod uwagę całościowe ujęcie kuli ziemskiej na mapie, które dziś uważamy za oczywistość, jednorodna przeszłość istnieje na całym święcie, a czas i przestrzeń weszły w nową konfigurację, tworząc autentycznie światowo-historycznc ramy działania i doświadczenia.

Wykorzenienie

Przejdę teraz do rozważenia wykorzenienia systemów społecznych Przez wykorzenienie rozumiem „wyrwanie" stosunków s|Młcc/nych z lokalnych kontekstów interakcji oraz ich ponowne skonstruowanie na nieokreślonych obs/nruch czasoprzestrzeni.

Przejście od świata tradycyjnego do nowoczesnego ujmowane w kategoriach „dyfercncjacji" czy „specjalizacji funkcjonalnej" często bywało przedmiotem socjologicznych dyskusji. Przechodzenie od systemów niewielkiej skali do cywilizacji rolniczych, a następnie do społeczeństw nowoczesnych możJta z tej perspektywy postrzegać jako proces postępującej dywersyfikacji wewnętrznej. Mo/nu jednak wysunąć (utaj kilka zastrzeżeń. Wspomniany punkt widzenia łączy się zwykle zcwolucjonl-ztnem i nie zwraca uwagi na „problem graniczny" w analizie systemów społecznych; często leż uzależniony jest on od koncepcji (unkcjonali-styc/nych'®. Niemniej z |>ers|)cklywy niniejszego omówienia ważniejsze wydaje się to, że nic ujmuje on w zadowalający sposób zagadnienia oddalenia ezasowo-pr/eslr/enncgo. Pojęcia (akie, jak dyfetcncjacja t/y specjalizacja funkcjonalna, w niewielkim stopniu pozwalają uchwycić zjawisko, które polega na tym, ze systemy społeczne biorą czas i pr/e-

** /iiitutittitfftUt Krytyki funkcjtKiulł/iHu /nlt A mit* wy QlddfA$» FtiPwHatttJlfifH. la ImU*_t w: IcmA?, Stmłhfi M Stk lal and Polltleał IhłOł w    HtildiiMMRi 1977.