DSCF0092

28 Konsekwencje nowoczesności

Rcflcksyjność nowoczesnego życia społecznego polega na tym, żc praktyki społeczne podlegają bezustannym przeglądom i reformom w świetle napływającej informacji o tych właśnie praktykach, co zmienia ich charakter w sposób konstytutywny. Należy jasno ukazać naturę tego zjawiska. Na wszystkie formy życia społecznego częściowo składa się też wiedza, jaką aktorzy posiadają na ich temat. Wiedza o tym, ,jak grać dalej” w znaczeniu wittgcnslcinowskim, wpisana jest w konwencje określające i odtwarzane przez ludzkie działania. We wszystkich kulturach praktyki społeczne stale są zmieniane w świetle nowych odkryć, które zostają w nich uwzględnione. Jednak tylko w epoce nowoczesności korekta konwencji uległa takiemu zaostrzeniu, że odnosi się (z zasady) do wszystkich aspcklów ludzkiego życia, włączając wynalazki technologiczne w sferę świata materialnego. Często mówi się, że cechą szczególną nowoczesności jest pogoń za nowością; być może jednak nie jest to do końca prawda. Charakterystyczną cechą nowoczesności jest nic tyle fascynacja nowością dla samej nowości, ile założenie pełnej refleksyjności, która oczywiście obejmuje także refleksję nad naturą samej refleksji.

Prawdopodobnie dopiero teraz, pod koniec XX wieku, zaczynamy sobie uświadamiać pełny sens tego bardzo niepokojącego spojrzenia na świat. Kiedy bowiem rozum zastąpi! w roszczeniach tradycję, wydawał się zapewniuć większe poczucie pewności niż istniejący przed nim dogmat. Koncepcja ta pozostaje jednak przekonująca dopóty, dopóki nie zobaczymy, żc rcflcksyjność nowoczesności lak naprawdę podminowujc rozum wszędzie tam, gdzie oznacza on zdobywanie pewnej wiedzy. Nowoczesność powstała na refleksyjnie stosowanej wiedzy; niemniej zrównanie wiedzy | pewnością okazało się pomysłem poronionym. Znaleźliśmy się w świccie w całości skonstruowanym na refleksyjnie stosowanej wiedzy, lecz jednocześnie nigdy nie dającym nam pewności co do tego, czy któryś z elementów lej wiedzy nic zostanie skorygowany.

Nawet filozofowie, którzy i jak Karl Poppcr i stanowczo bronią roszczeń nauki do wiedzy pewnej, przyznają - by odwołać się do słów tego filozofa - że „cała nauka spoczywa na lotnych piaskach”⁵⁴. W nauce nic nic jest pewne i niczego nic można dowieść, nawet jeżeli dzięki wysiłkom uczonych otrzymujemy informację o świccie, na której zdaje się w najwyższym stopniu wiarygodna. W samym sercu twardej nauki nowoczesność swobodnie unosi się.

W waainkach nowoczesności żadna wiedza nic jest wiedzą w „dawnym" sensie, w którym „wiedzieć” znaczy mieć pewność. Odnosi się to w tym samym stopniu do nauk przyrodniczych i społecznych. Jednak w naukach społecznych w grę wchodzą jeszcze inne względy. W tym

¹⁴ K. Poppcr. Conjeclures andRefulalions, London: Koullcdgc 1962, s. 34.

miejscu powinniśmy odwołać się do wcześniej poczynionych uwag o refleksyjnych składnikach socjologii.

W naukach społecznych do niepewnego charakteru każdej gałęzi wiedzy opartej na podstawach empirycznych musimy dodać „wywroto-wość" wynikającą/, powrotu dyskursu nauk społecznych do kontekstów, które poddaje on analizie. Refleksja, której sformalizowaną wersją są nauki społeczne (szczególny rodzaj wiedzy eksperckiej), ma fundamentalne znaczenie dla rcflcksyjności całej nowoczesności.

Ze względu na bliski związek oświecenia z roszczeniami rozumu, zwykle za przedsięwzięcie najlepiej odróżniające nowoczesność od lego, co ją poprzedzało, uznawano nauki przyrodnicze. Nawet ci, którzy opowiadali się raczej po stronie socjologii interpretatywnej, a nie natura-listycznej, widzieli w niej zwykle ubogą krewną nauk przyrodniczych, zwłaszcza z perspektywy skali rozwoju technologicznego, będącego konsekwencją odkryć naukowych. A jednak nauki społeczne są głębiej uwikłane w nowoczesność niż nauki przyrodnicze: permanentna korekta praktyk społecznych oparta na wiedzy o tych praktykach jest elementem tkanki tworzącej nowoczesne instytucje”.

Wszystkie nauki społeczne uczestniczą w tych związkach refleksyjnego zwrócenia się ku sobie samym, choć socjologia zajmuje tutaj miejsce centralne. Weźmy jako przykład dyskurs nauk ekonomicznych. Nowoczesne znaczenie pojęć takich, jak „kapitał”, „inwestycja", „rynki", „przemysł” i wiele innych wypracowano w początkowej fazie rozwoju ekonomii jako odrębnej dyscypliny naukowej w XVIII i na początku XIX wieku. Pojęcia te, a także budowane na nich wnioski natury empirycznej, sformułowano dla potrzeb analizy zmian towarzyszących pojawieniu się nowoczesnych instytucji. Nie można ich jednak było oddzielić od działań i wydarzeń, do których się odnosiły - i ich nie oddzielono. Stały się integralną, nieodłączną częścią „nowoczesnego życia gospodarczego”. Nowoczesna działalność gospodarcza nic byłaby tym, czym jest, gdyby nie fakt, żc wszyscy członkowie nowoczesnej populacji opanowali te pojęcia, wraz z nieskończoną liczbą innych nowoczesnych słów.

Laik nic musi wcale umieć podać formalnych definicji takich pojęć, jak „kapitał” czy „inwestycja”; jednak każdy, kto posługuje się bankowym kontem oszczędnościowym, wykazuje się praktyczną, implicite zawartą w działaniach znajomością tych kategorii. Tego rodzaju pojęcia, podobnie jak związana z nimi informacja empiryczna, to nic tylko poręczne narzędzia, za pomocą których działający podmiot potrafi nieco lepiej zrozumieć swoje zachowanie. One czynnie współtworzą owo zachowanie i w istotnym stopniuje motywują. Literatury dostępnej dla ekonomistów

⁵¹ A. Giddens, Stanowienie społeczeństwa.