DSCF0089

22 Konsekwencje nowoczesności

tego rodzaju użycia nic wydają się specjalnie interesujące z perspektywy tematu naszych obecnych rozważań — nic odnoszą się one bowiem do stosunków społecznych, które zwykły łączyć się z zaufaniem. Nie odnoszą się też do systemów utrwalających zaufanie: to określenia zachowania innych ludzi; nie chodzi w nich o to, by jednostka okazała „wiarę", która łączy się z zaufaniem w głębszym znaczeniu lego słowa.

Definicja słowa „zaufanie” [trust] w Oxford English Dictionary wyjaśnia je jako „zawierzenie \confidence\ lub ufanie jakiejś właściwości czy atrybutowi osoby lub rzeczy, bądź wiarę w prawdziwość jakiegoś stwierdzenia”; ta definicja stanowi dobry punkt wyjścia. „Ufność" i „zawierzenie” są w oczywisty sposób powiązane z „wiarą” \faith], o której wspominałem już, odwołując się do Simmla. Wskazując, że zawierzenie i prawda są blisko zc sobą związane, Luhmann wprowadza pomiędzy nimi rozróżnienie, które jest podstawąjego pracy o zaufaniu^{1 2}'. Zaufanie - mówi Luhmann I powinniśmy rozumieć szczególnie w odniesieniu do ryzyka: terminu, który pojawia się dopiero w święcie nowoczesnym^. Pojęcie zakorzenione jest w konstatacji, że nieprzewidywalne rezultaty bywają raczej wynikiem naszych własnycli działań lub decyzji niż wyrazem ukrytych znaczeń natury czy też niewypowiedzianych intencji Bóstwa. „Ryzyko” zastępuje w znacznym stopniu to, co wcześniej rozumiane było jako fortuna (fortuna, czyli los), oddzielając się przy tym od kosmologii. Zaufanie zakłada świadomość warunków ryzyka, podczas gdy zawierzenie - nic. Zarówno zaufanie, jak i zawierzenie odnoszą się do oczekiwań, które mogą zostać zawiedzione lub porzucone. Zawierzenie 1 tak, jak rozumie je Luhmann 1 oznaczałoby postawę przyjmującą za pewnik, iż rzeczy znane nie ulegną zmianie.

Zawierzenie jest czymś normalnym. Wierzy się, ż.c własne oczekiwania nic zostaną zawiedzione: że politycy będą próbowali unikać wojen, żc samochody nie będą się psuły ani też wypadały znienacka z jezdni i wjeżdżały na ludzi, którzy wyszli na niedzielny spacer. Nic można żyć bez formułowania oczekiwań wobec zdarzeń przypadkowych i trzeba w pewnym stopniu lekceważyć możliwość zawiedzenia tych oczekiwań. Lekceważy się ją. bo to bardzo rzadko wydarzająca się możliwość; a także dlatego, żc nic bardzo wiadomo, co innego można by zrobić. Alternatywą byłoby życic w stanic ciągłej niepewności i braku oczekiwań, których niczym nic udałoby się zastąpić¹⁰.

Tam, gdzie w grę wchodzi zaufanie, rozwiązania alternatywne są zdaniem l.uhmanna świadomie brane pod uwagę przez jednostkę, która podejmuje decyzję wyboru konkretnych działań. Ktoś, kto kupuje używany samochód zamiast nowego, ryzykuje. Ze kupi wrak. Starając się tego nic zrobić, osoba taka pokłada zaufanie w sprzedawcy albo w dobrej opinii firmy. Zatem jednostka, która nic bierze pod uwagę rozwiązań alternatywnych, jest ufna, natomiast ktoś, kto próbuje w związku z tym zapobiec ryzyku — okazuje zaufanie. Kiedy mamy do czynienia z zawierzeniem, człowiek reaguje na zawód obwinianiem innych; w wypadku zaufania musi przynajmniej częściowo obwiniać siebie i żałować, że w kimś lub czymś ulokował swoje zaufanie. Różnica między zaufaniem a zawierzeniem zależy od tego, czy wcześniejsze zachowanie jednostki ma wpływ na możliwość zawodu, a zatem istnieje powiązanie między ryzykiem i niebezpieczeństwem. Ponieważ, jak twierdzi Luhmann. pojęcie ryzyka ma stosunkowo niedawny rodowód, możliwość oddzielenia ryzyka od niebezpieczeństwa z pewnością jest pochodną społecznej charakterystyki nowoczesności. W istocie wywodzi się ona z konstatacji faktu, żc r/eczy przypadkowe, które wywierają wpływ na ludzkie działania, są w większości dziełem człowieka i nie są po prostu zrządzeniem Boga czy natury.

Podejście l.uhmanna jest bardzo ważne i zwraca naszą uwagę na pewne konceptualne rozróżnienia, które w rozważaniach nad zaufaniem należy poczynić. Sądzę jednak, że pewnych szczegółów jego konccptuali-zacji nic można uznać za zadowalające. Z pewnością Luhmann ma rację, odróżniając zaufanie od zawierzenia oraz ryzyko od niebezpieczeństwa, a także, kiedy stwierdza, że są one bardzo blisko ze sobą powiązane. Jednak łączenie pojęcia zaufania z konkretną sytuacją w której jednostki świadomie rozważają możliwości innego przebiegu wydarzeń, nie wydaje się pomocne. Zaufanie to zwykle stan ciągły w znacznie większym stopniu, niżby z takiej wizji wynikało. Jest ono. jak będę się starał pokazać, raczej szczególnym typem zawierzenia niż czymś, co jest od niego odmienne. Podobnie rzecz się ma z ryzykiem i niebezpieczeństwem. Nie zgadzam się ze stwierdzeniem Luhmanna, że „nie podejmując działanią nie ponosi się ryzyka”^łl, czyli innymi słowy (potencjalnie) nie ma straty bez ryzyka. Nicdzialanic jest często ryzykowne; istnieje też ryzyko, któremu wszyscy musimy stawiać czoła, czy nam się to podoba, czy nic, jak na przykład ryzyko katastrofy ekologicznej czy wojny jądrowej. Poza tym nic istnieje immanentny związek między zawierzeniem i niebezpieczeństwem, nawet w takim rozumieniu, w jakim definiuje je Luhmann. Niebezpieczeństwo istnieje w sytuacji ryzyka i w istocie ma znaczenie

¹¹ Ibidem, a. 100.

1

^B N. Luhmann, Trust and Power. Chichester: Wiley 1979: N. Luhmann. I^:amiliarily. Conftdence, Trust: Problems and Altcmatives |w:| Dicgo (inmbcttu (red.). Trust: Mating and Breaking Cooperaiive Helations, Oksford: Ulnekwell 1988.

" Stowo „ryzyko' pojawiło się w angiclszczyżnic prawdopodobnie w XVII wieku

2

pochodzi od hiszpańskiego terminu żeglarskiego oznaczającego zagrożenie niebezpieczną sytuacją lub wpłynięciem na skalę.

* N. Luhmann. hum i tiar i ty. s. 97.