DSCF3153

18

tym celem pragnień udręczonego na „psiej ziemi” chasyda; jest nim integralna, niczym nie naruszona duchowa tożsamość jednostki, możliwa jedynie w ojczyźnie. Tęsknota do utraconego raju i zarazem ziemi obiecanej realizuje się w scenie, której drugim bohaterem jest narrator, podobnie jak Srul choiy na nostalgię. W spotkaniu dwu zesłańców - przełamującym bariery pochodzenia, wyznawanej religii, języka i miejsca w hierarchii społecznej - dochodzi do swoistej duchowej komunii osób, które w akcie symbolicznego powrotu do ojczyzny (ukształtowanym na wzór Mickiewiczowskiej inwokacji Pana Tadeusza) ocalają własną nadzieję przed rozpaczą, w jaką ich pogrąża lęk przed anonimową śmiercią na obcej ziemi.

Szymański przedstawia fenomen ludzkiej tęsknoty niezwykle wnikliwie, dążąc do literackiego zobrazowania najistotniejszych aspektów tego stanu duchowego. Zbanalizowane pojęcie nostalgii wypełnia złożoną treścią egzystencjalną. Jego swoista „fenomenologia” tęsknoty uwzględnia nie tylko czynniki „materialne”, jak upływ czasu i oddalenie przestrzenne, czy sytuacyjne, lecz także jej istoto-wy związek z cierpieniem i konsolacją, rozpaczą i nadzieją, pamięcią i wiernością. Tęsknota jest więc tutaj nie tyle reakcją organizmu na nie sprzyjające warunki bytowania, co duchowym aktem niezgody na aklimatyzacyjny przymus. Zawarty w tęsknocie składnik powin-nościowy sprawia, że staje się ona czynem etycznym - trwania przy utraconych wartościach. W takiej złożonej strukturze będzie się manifestować także w pozostałych utworach cyklu jako element innych aktów duchowych.

Rozpacz, bunt i nawróceni**

Tęsknota pojawia się także w Stolarzu Kowalskim jako motywacja kolejnych prób ucieczki tytułowego bohatera z Syberii. Utwór ten koncentruje się na problemie cierpienia niezawinionego oraz duchowych skutków, jakie ono wywołuje. Szymański przedstawia dramat człowieka, który całe swe życie poświęciwszy ojczyźnie, każdą klęskę przyjmował jako dopust Boży. Gdy jednak cierpienie przekracza ludzką wytrzymałość, a nadzieja powrotu do ojczyzny — ożywiana zawierzeniem Opatrzności - ostatecznie wygasa, bohater wypowiada Bogu posłuszeństwo. Utrata nadziei prowadzi go na skraj wyniszczającej rozpaczy i Kowalski staje się metafizycznym buntowni-

kiem²⁴, odrzucającym nie samo istnienie Boga, lecz przysługujące Mu atrybuty: miłości, sprawiedliwości i miłosierdzia.

Historię tego buntu poznajemy z relacji narratora, świadka ostatnich miesięcy życia bohatera. Pełni on aktywną rolę nie tylko w planie zdarzeń, lecz także w ich interpretacji. Potrafi bowiem związać zasłyszaną wcześniej historię Bilaka-Polaka, konfederata barskiego, który dokonał samotnego żywota w syberyjskiej tajdze pokonany przez tęsknotę za ojczyzną, z dramatem bezpośrednio przez siebie oglądanym. W losie Bilaka narrator odczytuje mianowicie prefigura-cję losu Kowalskiego. Tak oto pojawia się jedna z przewodnich myśli cyklu — idea odwiecznego cierpienia, które staje się udziałem coraz to nowych jednostek. Jako świadek ostatnich chwil życia oraz przedśmiertnej spowiedzi Kowalskiego narrator uczestniczy w procesie wewnętrznego oczyszczenia się buntownika. Proces ten obejmuje złożoną sekwencję aktów duchowych - od rachunku sumienia, kiedy zostaje odsłonięta tajemnica o zawiedzionej wierze w Bożą Opatrzność oraz ujawniona prawda o buncie, do kulminacji tegoż buntu w bluźnierstwie kwestionującym przymioty Boga. Bunt Kowalskiego nie wypływa jednak U tylko z egoistycznej pobudki, jest bowiem -podpatrzonym przez Szymańskiego u romantyków, głównie w III części Dziadów - upomnieniem się o prawa zbiorowości narodowej, dla której bohater wyrzekł się osobistego szczęścia.²⁵ Po kulminacji buntu następuje ostatni akt - konanie bohatera, czemu towarzyszy narrator (wraz z innym zesłańcem), odczytujący fragment Ewangelii Janowej (J 15). Dobra Nowina, która do konającego przemawia symbolami Bożego wybraństwa człowieka, miłości wzajemnej i gotowości oddania swego życia za innych, okazuje się zaczynem wewnętrznej przemiany: wyrzeczenia się bluźnierstwa i wyznania skruchy. Skruszony i nawrócony buntownik z „Łazarzowego łoża” śmierci duchowej zostąje wskrzeszony do życia wiecznego w winnicy niebieskiej. \

Los Kowalskiego kształtuje Szymański jako powtórzenie Chrystusowej męki, przyjęte przez bohatera w końcowej iluminacji jako ofiara odkupieńcza ?a grzechy własne i bliźnich. Dramat bohatera przebiega w dobrowolnie wybranej samotności, kończy się zaś -

24    Zob. A. Camus, Człowiek zbuntowany, w: tegoż, Eseje, wybór i przekład J. Guze, Warszawa 1971, s. 178.

25    A. Camus: „Buntownik metafizyczny nie jest (...) ateistą, jak można by pomyśleć, lecz siłą rzeczy jest bluźniercą” (dz, cyt., a. 278).